της Μυρτώς Κωσταροπούλου
«Θάλασσα λανθασμένη δε γίνεται»
Οδ. Ελύτης
Πίνακας Γιώργου Παραλή
Εικαστικότητα
Φέρνω στη μνήμη μου αυτόν τον απλό και ωραίο πίνακα ζωγραφικής του Γ. Παραλή που απεικονίζει δύο από τις αρετές του ελληνικού τοπίου, τη θάλασσα όπως φαίνεται μέσα από ένα κτήμα με ελιές και σκέφτομαι ότι αυτό το πάντρεμα λείπει από το κτίριο του Renzo Piano στο Φάληρο..
Ο R. Piano συνέλαβε το κτίριο ως επιδίωξη αποκατάστασης της «καλής θέας», που θα έπρεπε να συνεπάγεται από την ετυμολογία της Καλλιθέας, με την ευρύτερη περιοχή της οποίας συνορεύει. “From our first observations, there emerged the idea that by raising the ground—with a slight slope and a progressive course—we could restore the beautiful view of Kallithea,” είχε δηλώσει ο R. Piano.
Την καλή θέα, ο αρχιτέκτονας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, της Εθνικής Βιβλιοθήκης και του πάρκου που εκτείνεται σε όλο το οικόπεδο έκτασης 210.000 τ.μ., την επιτυγχάνει καθώς το αστικό τοπίο ανυψώνεται σε έναν τεχνητό λόφο, ένα επικλινές επίπεδο που καταλήγει στο τελευταίο και στεγασμένο επίπεδο της Λυρικής Σκηνής. Σε αυτό το επίπεδο εξασφαλίζεται πανοραμική θέα του λεκανοπεδίου της Αττικής, με άποψη της Ακρόπολης και του Λυκαβηττού.
Η απόφαση δημιουργίας ενός τεχνητού λόφου συνδηλώνει το θάρρος ενός αρχιτέκτονα να επεμβαίνει με τη δύναμη της αρχιτεκτονικής γραφής δραματικά στο τοπίο, αλλοιώνοντας ακόμη και την φυσική του κλίση, η οποία στην παρούσα περίπτωση ήταν σχεδόν μηδενική, αφού το οικόπεδο ήταν κατά κύριο λόγο επίπεδο.
Αντιλήψεις
Σε μια πρώτη επιχείρηση ανάγνωσης της αρχιτεκτονικής σύλληψης, τα ερωτήματα και οι απορίες που μου γεννήθηκαν εύλογα σχετικά με τη σύνθεση είναι τα εξής:
(1) Γιατί ο R.Piano επέλεξε αυτή την κλίση και όχι ακριβώς την ανάποδη που θα εξασφάλιζε και πάλι θέα προς την Ακρόπολη, ενώ παράλληλα από τους κήπους θα μπορούσαμε να απολαμβάνουμε τη θάλασσα μέσα από τα ελαιόδεντρα; Άλλωστε, η θέα από την οροφή προς το νότιο μέτωπο της θάλασσας παρεμποδίζεται κατά κάποιον τρόπο από το τελείωμα με φυτά του κτιρίου. Το ζήτημα της ηχορύπανσης ίσως είναι ένας αντικειμενικός λόγος, όμως στην κορυφή του λόφου, στον λεγόμενο «φάρο», ο θόρυβος που φτάνει από την παραλιακή λεωφόρο είναι πολύ έντονος.
(2) Ποιος είναι ο πίνακας, το κάδρο, που μας προσφέρει το αρχιτεκτονικό αυτό σύμπλεγμα; Ποια είναι η αισθητική εμπειρία που αποκομίζουμε μετά από έναν περίπατο στο ΚΠΙΣΝ;
(3) Γιατί η καλή θέα των κήπων να βλέπει προς την Καλλιθέα και όχι προς τη θάλασσα, καθώς επίσης γιατί στον «φάρο» ο αρχιτέκτονας υπολόγισε τόπο στάσης με θέα την πλευρά της πόλης αντί της θάλασσας;
(4) Γιατί η «καλή θέα» να εξασφαλίζεται σε ένα αφιλόξενο και εκτεθειμένο σημείο με ανέμους μέγιστης ταχύτητας 110 χλμ./ώρα και με έντονους τους θορύβους από την παραλιακή λεωφόρο που διέρχεται από κάτω;
(5) Γιατί η πρόσβαση στην «καλή θέα» να επιτυγχάνεται έπειτα από μια ανάβαση, και όχι αντιστρόφως καθ’ όλη την διάρκεια της κατάβασης σε μια αμφιθεατρική διάταξη που θα έβλεπε στη θάλασσα και που μπορεί να αποτελούσε τετριμμένη από μια άποψη προσέγγιση, αλλά παράλληλα μια σοφή και αρχετυπική λύση;
(6) Για ποιο λόγο το ΚΠΙΣΝ «αγνοεί» τόσο εμφατικά τη θάλασσα, υψώνοντας έναν τεχνητό λόφο προς αυτήν;
Συλλήψεις
Κάθε αρχιτεκτονική πρόταση εμπεριέχει λόγους πάνω στους οποίους στηρίζονται συγκεκριμένες αποφάσεις. Με μια δεύτερη ανάγνωση του αρχιτεκτονικού συνόλου, καταλήγω να κάνω το «συνήγορο του αρχιτέκτονα» και να επιχειρηματολογήσω για τα παραπάνω με τη σειρά που τοποθετούνται ως εξής:
(1) Οι παράκτιες περιοχές πάσχουν εδώ και δεκαετίες από έλλειψη πρόσβασης στη θάλασσα , καθώς το παράκτιο μέτωπο είναι ανασηκωμένο με ανάχωμα και ο άξονας της παραλιακής λεωφόρου ανακόπτει τόσο την πρόσβαση, όσο και τη θέα. Με αυτή την αρχιτεκτονική «χειρονομία» υπερύψωσης του εδάφους από το σημείο της θάλασσας, ο αρχιτέκτονας υπερθεματίζει, αντιστρέφοντας τους όρους. Αντί να χαντακώνεται ολόκληρη περιοχή πίσω από το παραλιακό όριο «θορύβου», ανασηκώνει το κτίριο πέραν αυτού του ορίου, δίδοντας στους κατοίκους τη δυνατότητα να ανέλθουν, πρακτικά και συμβολικά, προς το ανακουφιστικό σημείο στο οποίο τίποτα και κανείς δεν εμποδίζει τίποτα. Το σημείο αυτό, ο R.Piano το ονομάζει «φάρο».
(2) Η αρχιτεκτονική δεν οφείλει να φτιάχνει καδραρίσματα. Το να προσφέρεις μια θέα «στο πιάτο» και να δίνεις τη δυνατότητα να δημιουργήσει ή να μην δημιουργήσει ο καθένας τα δικά του κάδρα, βρίσκεται μέσα στα θεμιτά πλαίσια της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Η αισθητική εμπειρία που αποκομίζουμε είναι η αποκάλυψή του κτιρίου όταν είμαστε στο επίπεδο του φυσικού εδάφους και η ταχυδακτυλουργική του «εξαφάνιση», όταν βρισκόμαστε πάνω στον τεχνητό λόφο και πάνω στο… κτίριο! Επιπλέον, η απόλαυση ενός αττικού πάρκου συνιστά μια αισθητική εμπειρία καθ’ εαυτή.
(3) Η ομαλότητα με την οποία οι οροφές του συμπλέγματος «σβήνουν» σε βάθος 400 μέτρων μέσα από ένα πάρκο, καταλήγοντας στη φυσική οριζόντιο, είναι μια ενδιαφέρουσα πρόταση προέκτασης του νέου αττικού πάρκου, γεμάτου με ελιές, λεβάντες και άλλα μυρωδικά, προς τον υπάρχοντα αστικό ιστό. Όπως και αντιστρόφως. Κάλλιστα θα μπορούσε κάποιος να πει: Γιατί να υψώσουμε για άλλη μια φορά έναν όγκο στην κατοικημένη περιοχή και γιατί να μην δώσουμε στους κατοίκους «αέρα» χαρίζοντάς τους έναν ευχάριστο περίπατο που καταλήγει, για όποιον θέλει να καταλήξει, στο πανόραμα; «Το κτίριο πρέπει να συνομιλεί με την πόλη», δήλωσε ο ίδιος ο R.Piano στην παρουσίαση του έργου στις 24 Ιανουαρίου 2009 . Το γεγονός ότι ο R.Piano έστρεψε την κλίση προς την πόλη αντί προς τη θάλασσα, πιθανόν να αιτιολογείται και βάσει του ότι είναι ιταλός αρχιτέκτονας, καθώς πολλές βόρειες ιταλικές πόλεις, παρόλο ότι βρίσκονται κοντά στη θάλασσα, έχουν στραμμένα τα νώτα τους προς την αντίθετη πλευρά. Αντί λοιπόν να λέμε, «γιατί η καλή θέα να βλέπει την Καλλιθέα», μήπως πρέπει να πούμε: «Γιατί η Καλλιθέα να μην έχει την ευκαιρία για ένα βιώσιμο πάρκο που οδηγεί στην καλή θέα;» Ο αρχιτέκτονας αρνείται να σηκώσει έναν ακόμη όγκο στους κατοίκους προς όφελος μιας θέας προς τη θάλασσα, υλοποιώντας μια αρχιτεκτονική για τους ανθρώπους. Αναγνωρίζει την ανάγκη για ανάσα μέσα από έναν πνεύμονα αττικού χαρακτήρα έναντι μιας ακόμη επιβολής ενός αρχιτεκτονήματος που θα ορθώνονταν ναρκισσιστικά μπροστά στα μάτια των κατοίκων.
(4) Ένεκα της πανοραμικής θέας από ψηλά, τόσο στο Reichstag του Βερολίνου, όσο και στον τρούλο του Brunelleschi στον καθεδρικό της Φλωρεντίας ή και στην κορυφή του Empire State Building της Νέας Υόρκης οι συνθήκες είναι παρεμφερείς! Επιπλέον, πίσω από τον φάρο που υψώνεται προστατευτικά, ο R. Piano χαρίζει στους επισκέπτες ένα πάρκο άνευ θορύβου, με ήπια κλίση.
(5) Ας επιχειρήσουμε να δώσουμε ακόμα μια ερμηνευτική νότα στο έργο. Η μικρή αυτή ανάβαση θα μπορούσαμε να πούμε ότι υποσημειώνει τον πραγματικό «Γολγοθά» των 80 περίπου ανθρώπων που βασανίστηκαν και θάφτηκαν στη αρχαϊκή νεκρόπολη που ανασκάφτηκε από την αρχαιολογία στο οικόπεδο του ΚΠΙΣΝ και παραπέμπει στο Κυλώνειο Άγος: «…μέσα από το χώμα του Φαλήρου αναδύεται ένας τόπος μαρτυρίου, ένας Γολγοθάς που υπήρξε αιώνες πριν από τη Σταύρωση… είναι ίσως η πιο σημαντική αρχαϊκή νεκρόπολη που ανακαλύφθηκε ποτέ στην Ελλάδα.» Σε κάθε μας ανάβαση προς τον «φάρο» θα μπορούσαμε να θυμόμαστε αυτές τις σκοτεινές πτυχές της δημοκρατίας και να γεννιόμαστε εκ νέου σε μια πιο υγιή εκδοχή της στο περιβάλλον που την επινόησε.
(6) Το ΚΠΙΣΝ αγνοεί τον παραλιακό δρόμο με την φασαρία. Δεν «αγνοεί» τη θάλασσα, αλλά κορυφώνεται προς αυτήν. Πρόκειται για μια «ποιητική χειρονομία» του αρχιτέκτονα που εντάσσεται στο τοπίο με τον παράδοξο της αρχιτεκτονικής τρόπο: δημιουργώντας τοπίο…
Το ξέφωτο του ΚΠΙΣΝ
Προτρεπτικός λόγος
Ένας περίφημος καθηγητής μου, είχε δώσει ώθηση στον τρόπο που σκεφτόμουν, απλώς προτρέποντάς με να χρησιμοποιώ περισσότερο μία λέξη στην ομιλία μου: το “and”, αντί για το “but”, λέγοντάς μου: “Start to put an ‘and’!” Η προτροπή για αντικατάσταση του «αλλά» (αντίλογου) με το «και» ουσιαστικά ωθεί από την αντίδραση στην δράση. Χωρίς να καταργούμε τον λόγο του άλλου, αλλά μάλλον συμπληρώνοντάς τον δημιουργικά, επιτυγχάνουμε την διατήρηση της δημιουργικής ροής και την προοπτική θεώρηση του αρχιτεκτονικού λόγου.
Ας μην σπεύσουμε λοιπόν να κατακρίνουμε ένα αρχιτεκτόνημα, προτού πάρει «τη θέση του μέσα στα πράγματα». Ας θυμηθούμε το κέντρο Pombidou του ιδίου αρχιτέκτονα και του R.Rogers και τις αντιδράσεις που είχε προκαλέσει αρχικώς. Κάθε αρχιτεκτονική σύλληψη εξυπηρετεί ένα νόημα. Κάθε αρχιτεκτονική λύση εκφέρει μια πολιτική άποψη. Κάθε κτίριο γράφει ιστορία. Με το ΚΠΙΣΝ προχωράμε ένα βήμα παρακάτω: από το «σίγμα» στο «ταύ», από το αστικό στο αττικό τοπίο.
Η αρχιτεκτονική υπάρχει για να μας θυμίζει, αλλά και για να μας κινητοποιεί. Ένα αρχιτεκτόνημα μπορεί να μας ευχαριστήσει ή να μας δυσαρεστήσει, να μας καθρεφτίσει, να μας προβληματίσει. Πρόκειται για ένα κατοικήσιμο έργο τέχνης, πύκνωμα πολιτισμού και επίτευγμα τεχνολογίας και τεχνογνωσίας. Με το ΚΠΙΣΝ, προστέθηκε ένας ακόμη ενδιάμεσος σταθμός στις αττικές μας διαδρομές. Καλούμαστε να βιώσουμε την πόλη μας με έναν διαφορετικό τρόπο. Αντί να κατέβουμε προς τη θάλασσα, να ανέλθουμε προς αυτήν και αντί να «κρύψουμε» την αστική καθημερινότητα, να την βελτιώσουμε. Καλούμαστε να δούμε την πόλη με άλλα μάτια.
Η αρχιτεκτονική του R. Piano αποφασιστικά μας στρέφει προς τα μέσα και μετατρέπει την κάθοδο προς το θαλάσσιο μέτωπο σε προτροπή: «αν θέλεις να απολαύσεις την θάλασσα, ανέβα!» Ο R. Piano δεν όφειλε να αποκαταστήσει την χαμένη μας σχέση με το παράκτιο μέτωπο ούτε να μας την κάνει πιο εύκολη. Ήρθε για να δημιουργήσει τα αντίθετα και μέσα από αυτά να σημάνει τα σημαντικά να δούμε μέσα από την εμπειρία που μας προσφέρει την πόλη μας και την καθημερινότητα που μας αφορά. Με το ΚΠΙΣΝ ο αρχιτέκτονας προσέθεσε στο θαλάσσιο μας μέτωπο έναν «φάρο», «φάρο στο οικοδόμημα που λέγεται και είναι αρχιτεκτονική» . Οπότε, «Θάλασσα λανθασμένη δε γίνεται», όμως αρχιτεκτονική που ερμηνευτικώς μπορεί σταδιακά να ενταχθεί στην αστική μας πραγματικότητα και έτσι να γίνει πραγματική και αληθινή πέρα για πέρα, είναι στο χέρι μας να γίνει.
5) “Despite the initial reaction, Rogers says that the French public warmed to the building over time and maintains that the project as a whole was always designed "for the people."http://www.dezeen.com/2013/07/26/richard-rogers-centre-pompidou-revolution-1968/
6) ΚΩΣΤΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Μυρτώ, Αισθητική Θεώρηση της Αρχιτεκτονικής Δημιουργίας: από το Δράμα στην Αρχιτεκτονική, Αθήνα, Εκκρεμές, 2008, σελ.13.
