της Χαράς Χαρατσάρη
Παράγοντες που συνέβαλαν στην οπτική του Άρη Κωνσταντινίδη
Το συγκεκριμένο κείμενο, αναφέρεται στην εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο, την οποία σχεδίασε ο Αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης κατά το 1961-2 για τον Κ. Παπαναγιώτου.
Γενική περιγραφή του κτιρίου
Η εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο, χτίστηκε σε ένα βραχώδες ακρωτήρι, μερικά μέτρα μακριά από τη θάλασσα και προσεγγίσιμο από τον κεντρικό δρόμο, ο οποίος συνδέει το κέντρο της Αθήνας με το Σούνιο. Η κάτοψή του είναι ορθογωνική και περιλαμβάνει μια εσωτερική εστία και έναν ημιυπαίθριο χώρο. Η πρώτη, διαρθρώνεται μέσω ενός κανάβου 2x5 μέτρων, συμπεριλαμβάνοντας ένα καθιστικό με τζάκι (εστία), ένα υπνοδωμάτιο, ένα μπάνιο και μια κουζίνα. Ο ημιυπαίθριος χώρος, με κατεύθυνση προς την δυτική και βορειοανατολική πλευρά του σπιτιού, σχεδιάστηκε ώστε να εξυπηρετεί την διαβίωση των κατοίκων το καλοκαίρι, ως χώρος καθιστικού και τραπεζαρίας. Η κάτοψη είναι σχήματος “L” και έχει διαστάσεις 2x3 μέτρα. Όσον αφορά την κατασκευή, η δομή αποτελείται από πέτρινους τοίχους που στηρίζουν δοκάρια από εμφανές σκυρόδεμα. Ο πυρήνας της κατοικίας έχει ανοίγματα, με κατεύθυνση προς την ημιυπαίθρια αυλή. Ο συνδυασμός πέτρας, σκυροδέματος όπως και ξύλινων κινητών περσίδων στα ανοίγματα, παρέχει ικανοποιητική θερμοκρασία στο εσωτερικό της κατοικίας κατά την διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών. Επιπρόσθετα, ο ρυθμός και η κατεύθυνση των τοίχων που σχηματίζουν το εξωτερικό τετράγωνο, δημιουργούν μια βαθιά σκιά στον ενδιάμεσο χώρο και ενισχύουν την θέα στη θάλασσα.
 |
| Ο ενδιάμεσος χώρος |
Προσέγγιση των διαλεκτικών χωρικών σχέσεων
Η εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο, αποτελεί σύμφωνα με τα λεγόμενα του Αρχιτέκτονα, “ένα δοχείο ζωής”. Το ορθογωνικό σχήμα της, εκείνο του καθαρού πλατωνικού κύβου, συνοψίζεται, σύμφωνα με τον Τάσο Μπίρη, σε δύο συνθετικές κινήσεις, η μία εσωτερικευμένη στην άλλη. Η πρώτη αναφέρεται στον σχηματισμό ενός απλού κουτιού, όπου το σπίτι εκφράζει το πρωτότυπο τυπολογικό στοιχείο για έναν ζωτικό χώρο. Η διαδικασία του μετασχηματισμού του κύβου βασίζεται στη λογική της αφαίρεσης, η οποία παράγει τα τυπολογικά χαρακτηριστικά του σπιτιού. Παράγει την έννοια της κίνησης και της παύσης, της ποικιλίας της κλίμακας και της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού χώρου. Η δεύτερη κίνηση λειτουργεί αντιστικτικά με την πρώτη και εντάσσεται στην πρωταρχική μορφή του πνεύματος του τόπου. Το “δοχείο ζωής” έχει ενσωματωθεί στην δική του υπόσταση, εκείνη του χώματος, της θάλασσας και της γραμμής του ορίζοντα, αποτελώντας κατά τον Τάσο Μπίρη, έναν “πυκνωτή νοημάτων”.
 |
| Ο πυρήνας |
Η σύνδεση με το τοπίο
Η εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο, εναρμονίζει παραδειγματικά το πνεύμα του μοντερνισμού του 20ου αιώνα με την ηθική της μακροχρόνιας παράδοσης του τόπου. Το απλό και αναγνωρίσιμο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο που εφαρμόστηκε, μεταφέρει ένα βαθύ και πολύ προσωπικό επίπεδο κατανόησης των ποιοτικών στοιχείων του ελληνικού τοπίου από τον αρχιτέκτονα. Ο Τάσος Μπίρης χαρακτηρίζει το πνεύμα της κατοικίας στην Ανάβυσσο “ελεύθερο, καθαρό και αιχμηρό”. Πράγματι, ο Άρης Κωνσταντινίδης αναζητά την αλήθεια μέσα από τη μελέτη της ανώνυμης αρχιτεκτονικής και αποκαλύπτει την συνέχειά της μέσα από την συσχέτισή της με το τοπίο. Με την δωρική της αυστηρότητα και την καθαρότητα των υλικών της, η κατοικία μοιάζει να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του περιβάλλοντος της, σαν να ήταν για πάντα εκεί, όπως ο Παρθενώνας στέκεται στον βράχο της Ακρόπολης.
“ Η Αρχιτεκτονική δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τοπίο, κλίμα, χώμα, συνήθειες και έθιμα. Αυτός είναι ένας λόγος γιατί μερικές φορές βλέπουμε παλιά κτίρια να μοιάζουν με σύγχρονα και για τον ίδιο λόγο χτίζουμε σήμερα σύγχρονα κτίρια τα οποία θα μπορούσαν να είχαν χτιστεί στο παρελθόν. “Δεδομένου ότι ο άνθρωπος από παλιά ζούσε, μετακινούνταν και ανέπνεε με τον ίδιο τρόπο, τότε στον τρόπο ζωής μας, ίσως δεν έχει αλλάξει κάτι ουσιαστικά. ” (Άρης Κωνσταντινίδης.2011. “ Για την Αρχιτεκτονική”, εκδόσεις του Πανεπιστημίου Κρήτης, σελ. 178).
Είναι σημαντικό να αναφερθεί σε αυτό το σημείο, ότι η εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο, χτίστηκε την δεκαετία του '60, όπου υπήρχε μαζική ανάπτυξη της δεύτερης κατοικίας στην Ελλάδα, η οποία υιοθετήθηκε από τα υψηλότερα κοινωνικά στρώματα που αναζητούσαν ένα σύντομο διάλειμμα για το σαββατοκύριακο, μακριά από το αστικό περιβάλλον. Ο αρχιτέκτονας μάχεται ενάντια στην πολυτέλεια και απευθύνεται σε μια αρχιτεκτονική που ερμηνεύει έναν απλό τρόπο ζωής. Η πειθαρχημένη κυβική εκδοχή της συγκεκριμένης εξοχικής κατοικίας, δίνει την εντύπωση της απομόνωσης και δημιουργεί μια πνευματική μετάβαση στον χώρο των μοναστηριών, “ με σκοπό ο άνθρωπος να συγκεντρώνεται και να ζει στον πνευματικό και συναισθηματικό κόσμο, παραμένοντας αόρατος από τη μάζα, αντιμετωπίζοντας μόνο εκείνον και το τοπίο” (Άρης Κωνσταντινίδης.1983. “Τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια”, Εκδόσεις Πολύτροπο, σελ. 37).
 |
| Η ένταξη του κτιρίου στο τοπίο-σκηνικό |
Παράγοντες που συνέβαλαν στην οπτική του Άρη Κωνσταντινίδη
Η κατοικία στην Ανάβυσσο, όπως και το σύνολο της δουλειάς του Άρη Κωνσταντινίδη, δείχνει την επιρροή του τόσο από το κίνημα του μοντερνισμού όσο και από την ελληνική αρχιτεκτονική κληρονομιά. Παρά το γεγονός ότι έχει σπουδάσει στο Μόναχο της Γερμανίας και ότι έχει διδάξει στο ETH της Ζυρίχης, θεώρησε περισσότερο σημαντική την βιωματική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής. Διατηρεί μια καθαρή άποψη και παραμένει κριτικά ενεργός μεταξύ του μοντερνισμού και της τοπικής παράδοσης. Η καθαρή οπτική του και η ευθύτητα του χαρακτήρα του ακολουθεί τη δουλειά του από την αρχή μέχρι το τέλος της.
Η αντίληψη του Άρη Κωνσταντινίδη για την αρχιτεκτονική βασίζεται στην ιδέα της Ηθικής, η οποία συσχετίζεται με το νόημα της αρχαίας Ελληνικής λέξης “οίκος” , ως τον αρχέτυπο χώρο της ανθρώπινης κατοίκησης. Πιο συγκεκριμένα, θεωρεί ότι η ουσία πρέπει να βρεθεί μέσα από την διαδικασία της σταδιακής διαβάθμισης του αρχαίου “μεγάρου”, από τον εξωτερικό χώρο στον ενδιάμεσο ημιυπαίθριο χώρο, ο οποίος τελικά οδηγεί στον εσωτερικό πυρήνα. Ο τελευταίος, έχει πάντα ανοίγματα τα οποία συνδέουν τον εσωτερικό χώρο με το τοπίο στο οποίο ανήκει.
Η χρήση στοιχείων ιστορίας και μνήμης στα κτίριά του, οδηγεί σε ένα έργο διαχρονικού χαρακτήρα, όπου η ανώνυμη αρχιτεκτονική βρίσκει την έκφρασή της σύμφωνα με το σύγχρονο λεξιλόγιο και τις τοπογραφικές ανάγκες. Όπως αναφέρει ο Παναγιώτης Μιχελής στα “αισθητικά θεωρήματα”, “ Η παράδοση πάντα παραμένει στη μνήμη. Σου δίνει αξίες αλλά όχι σε όλες τις μορφές”(Π.Α.Μιχελής.2006. “Αισθητικά Θεωρήματα”, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, σελ. 201).
 |
| Η κεντρική όψη και η γενική κάτοψη της κατοικίας |
Η ειλικρίνια της υλικότητας
Ο αρχιτέκτονας, στην περίπτωση της κατοικίας της Αναβύσσου, έχει δημιουργήσει μια απτή εμπειρία, μέσα από την επιλογή της υλικότητας και επομένως καλλιεργεί έναν διάλογο ανάμεσα στην τεκτονική και στερεοτομική αρχιτεκτονική. Η συγκεκριμένη προσέγγιση της σωματικής μεταφοράς της αρχιτεκτονικής του Άρη Κωνσταντινίδη θα μπορούσε να συσχετιστεί με την έμφαση που δίνει ο Kenneth Frampton στην “ανθρώπινη τάση να αντιλαμβανόμαστε τη μορφή μέσα από την αφή , όπως αισθανόμαστε τον δρόμο μας στον αρχιτεκτονικό χώρο. Ο Adrian Stokes επισημαίνει αυτή την τάση, εξηγώντας την επιρροή του χρόνου και του αγγίγματος της εκτεθειμμένης πέτρας. Η ζέστη και ο παλμός της υλικότητάς της αποκαλύπτει την μορφή και δίνει υπόσταση στην αλήθεια. Το σώμα και το μυαλό δεσμεύονται σε μια ψυχοσωματική εμπειρία της πραγματικότητας. (Kenneth Frampton.2001. “Studies in Tectonic Culture”, σελ.10).
Παρομοίως, στην εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο, υπάρχει μια συνέχεια μεταβαλλόμενων απτών εμπειριών: από τον εξωτερικό χώρο όπου το υποκείμενο εκτείθεται στο φως και τον αέρα, όπως και στο συναίσθημα της ξηρής άμμου, στον ημιυπαίθριο χώρο που προσφέρει σκιά και προστασία με τους πέτρινους τοίχους αλλά ακόμα είναι ποτισμένο με αλατισμένη υγρασία από την θάλασσα. Το τρίτο μέρος της μετάβασης, αποτελείται από την εμπειρία του εσωτερικού πυρήνα, όπου οι χρήστες προστατεύονται από τον άνεμο και τον εκτυφλωτικό ήλιο, αλλά δεν απομονώνονται πραγματικά από το περιβάλλον, αφού μπορούν να αντιληφθούν το τρίξιμο των ξύλινων περσίδων και να απολαύσουν κάποιες ακτίνες φωτός να εισέρχονται τα καλοκαιρινά απογεύματα. Η αλήθεια<α-λήθη, η σύνθετη λέξη , η οποία βρίσκει την ετυμολογία της στο νόημα της μνήμης, έχει ήδη αποκτήσει την μορφή της.
Για έναν γνήσιο τρόπο ζωής
Σύμφωνα με τον Τάσο Μπίρη, το έργο του Άρη Κωνσταντινίδη θεωρείται “μια γέφυρα που συνδέει την τοπική κουλτούρα με τον μοντερνισμό”. Το πνεύμα και η ειλικρινής χρήση της υλικότητας στην εξοχική κατοικία στην Ανάβυσσο ενσαρκώνει την αντίληψη του αρχιτέκτονα για το σύγχρονο ελληνικό μοντέρνο στην αρχιτεκτονική. Το συγκεκριμένο κτίριο αναθεωρεί κριτικά τις ανάγκες μιας υπερκαταναλωτικής κοινωνίας και προτείνει έναν τρόπο ζωής με κατεύθυνση προς την επανασύνδεση του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του, μέσα από μια σειρά ηθικών κανόνων εφαρμοσμένων στην ουσία της δομής του. Η μικρή κλίμακα της κατοικίας, τα ανοίγματα του ημιυπαίθριου χώρου, που επιτρέπουν την θέαση του τοπίου, όπως και η ταπεινή υλικότητά του, συνιστούν μια αρχιτεκτονική η οποία ικανοποιεί τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες για ένα σαββατοκύριακο δίπλα στην θάλασσα, με σεβασμό στο τόπο και μακριά από την ματαιότητα του γυαλιστερού εκθεσιασμού. Αυτό το κτίριο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί επίσης σαν ένα πολιτικό έργο, καθώς προτείνει ένα πρότυπο εξοχικής κατοικίας το οποίο ανταποκρίνεται οικονομικά στην πλειοψηφία των κοινωνικών στρωμάτων και υποστηρίζει το ηθικό δικαίωμα των ανθρώπων να απολαύσουν την ομορφιά του τόπου στον οποίο ανήκουν.
Ένα κτίριο με διαχρονική αξία
Σύμφωνα με τον Άρη Κωνσταντινίδη, η γνήσια αρχιτεκτονική υπερέχει της σύγχρονης και δίνει μορφή στις ανάγκες της ζωής σύμφωνα με τις κοινωνικές και πνευματικές περιστάσεις κάθε χώρας. Σε αυτό το σημείο δεν θα μπορούσα να παραβλέψω τον συσχετισμό με την δύσκολη οικονομική κατάσταση της Ελλάδας και να τονίσω την σημασία της κατοικίας στην Ανάβυσσο η οποία στέκει ακόμα εκεί ώστε να μας υπενθυμίσει ότι η λέξη “κρίση” αναφέρεται στην “κριτική”. Συνοψίζοντας, ένα σύμβολο κριτικού διαλόγου παραμένει το βασικό θέμα που μπορεί να κρατήσει ενεργούς τους ανθρώπους στην κουλτούρα τους.
Βιβλιογραφία
Άρης Κωνσταντινίδης.1983. “Τα παλιά Αθηναϊκά Σπίτια”, Εκδόσεις Πολύτροπο
Άρης Κωνσταντινίδης.2011. “Για την Αρχιτεκτονική”, Εκδόσεις του Πανεπιστημίου Κρήτης
Π.Α. Μιχελής.2006. “Αισθητικά Θεωρήματα”, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή.
Τάσος Μπίρης και Σοφία Τσιράκη. Μάρτιος 2014. Διάλεξη στο Πανεπιστήμιο Harvard.
Τάσος Μπίρης. 1996. “Αρχιτεκτονικής σημάδια και διδάγματα”, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα
Kenneth Frampton.2001. Studies in Tectonic Culture: The Poetics of Construction in Nineteenth and Twentieth Century Architecture. MIT Press, Cambridge
John (Ed) Donut.1965. “World Architecture 2”, London
2) http://www.athensvoice.gr/article/design-home/architecture
