Κ008.18: R O O M S to live, to grow, to love | Μέρος Α

R O O M S to live, to grow, to love

αφήγηση σε δύο μέρη

Ευφροσύνη Τσακίρη, Δρ. αρχιτέκτονας μηχανικός, πολεοδόμος (ΕΜΠ, UCL), συμβασιούχα διδάσκουσα ΕΣΠΑ, Τμήμα Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής , Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, eftsakiri@uniwa.gr

Εισαγωγή

Αντικείμενό της αφήγησης είναι η συσχέτιση λειτουργίας – ιδιαιτερότητας, η συνομιλία του ‘πρακτικού’ με το ‘ποιητικό’, του υλικού και γεωμετρικού με το άυλο, η σύνδεση του ‘σώματος’ με την ‘ψυχή’ στην κατοικία. Μέσα της αφήγησης είναι η αρχιτεκτονική, η λογοτεχνία, η ζωγραφική, ο κινηματογράφος. Διττός στόχος της είναι: Αφενός η εξοικείωση με πολύσημες αφαιρετικές έννοιες που εμφανίζονται σε σχεσιακά χωρικά δίπολα, όπως μέσα–έξω, πάνω–κάτω, μικρό–μεγάλο, κίνηση–στάση, και σε όρους, όπως όρια, φίλτρα, συνδέσεις. Αφετέρου η δόμηση ενός γνωσιολογικού πλαισίου που θα εκκινεί από το υπαρξιακό επίπεδο της βαθύτερης οντολογίας και της ψυχολογικής σημασιοδότησης του χώρου κατοίκησης, θα καταλήγει στις σύγχρονες, ρεαλιστικές απαιτήσεις και θα οδηγεί στην επιλογή των κατάλληλων μέσων για τον σχεδιασμό λειτουργικών κατοικιών με ιδιαίτερη ταυτότητα και στην κατασκευή μιας προσωπικής γλώσσας για την αυτοέκφραση του κάθε δημιουργού.

Η κατοικία αποτελεί πρωταρχικό και σημαντικό χώρο για το άτομο. Είναι ο μικρόκοσμός του, το προστατευτικό του κέλυφος, το εφαλτήριο της δράσης του, η υλική έκφραση της ταυτότητας και προσωπικότητάς του. Tι συμβαίνει μέσα από την πρόσοψη, στο εσωτερικό της; Πώς διαρθρώνεται αυτός ο ιδιαίτερος μικρόκοσμος;

Είναι δεδομένο ότι πέραν της προφανέστατης ανάγκης για λειτουργικότητα, υπάρχει μια υπαρξιακή νομοτέλεια στην οποία οφείλει να απαντά –ή να σχεδιάζεται– μια κατοικία.

Στο ΜΕΡΟΣ Α της αφήγησης θα σκιαγραφήσουμε το πλαίσιο αρχετυπικών αξιών που διέπουν την κατοίκηση, τον υπαρξιακό της σκελετό. Ποιοι είναι οι όροι της υπαρξιακής χωρικής σύνταξης της κατοικίας και ποια η ποιητική σημασία της κάθε γεωμετρικής της ιδιότητας; Τι συνδημιουργούν, για παράδειγμα, τα διπολικά ζεύγη μέσα – έξω, πάνω – κάτω; Mε μέσο την φαινομενολογία και οδηγό κείμενα, όπως η Ποιητική του Χώρου του Γάλλου φιλοσόφου Gaston Bachelard, λογοτεχνικά, κινηματογραφικά, ζωγραφικά, αλλά και αρχιτεκτονικά έργα, θα καταδυθούμε στα ποιητικά ενδότερα της κατοίκησης, προκειμένου να ανασύρουμε την υπαρξιακή ταυτότητα της κατοικίας.

Στο ΜΕΡΟΣ Β θα αναζητήσουμε τα διττά, υπαρξιακά και λειτουργικά χαρακτηριστικά κάθε δωματίου, δομικού λίθου της κατοίκησης και θα διερευνήσουμε το πώς συνομιλούν η λειτουργικότητα και η τυποποίηση της κοινής κατοικίας με την ιδιαιτερότητα, μοναδικότητα, πρωτοτυπία ακόμη και ‘ιδιορρυθμία’ κατοικιών που χαρακτηρίζονται από έντονη ατμόσφαιρα και προκαλούν για τον λόγο αυτό αίσθηση. Πώς συμβιβάζονται οι προσωπικές ανάγκες και τα ‘γούστα’ με τα κοινά παραδεκτά πρότυπα κατοίκησης που κυρίως χρησιμοποιούνται σήμερα. Θα δείξουμε μέσα από παραδείγματα μοντέρνας, σύγχρονης, και τοπικής αρχιτεκτονικής που υπαγορεύονται από διαφορετικές κάθε φορά ιδεολογίες, πολιτισμικές αξίες και πρότυπα, ότι παρά το αναμφισβήτητο και επωφελές γεγονός της τυποποίησης, υπάρχουν καθ’ όλο τον χώρο και χρόνο της αρχιτεκτονικής αξιόλογες κατοικίες και δωμάτια, που έχουν σχεδιαστεί στη βάση αυτών των όρων, που πετυχαίνουν να συνδυάσουν την λειτουργικότητα και την ιδιαιτερότητα και για τον λόγο αυτό αποτελούν σήμερα πρότυπα προς μίμηση. 

ΜΕΡΟΣ Α

Ποιητική γεωμετρία, η υπαρξιακή χωρική σύνταξη της κατοικίας

Η επαύξηση της αίσθησης, της ατμόσφαιρας, της υπαρξιακής διάστασης της κατοικίας αποτελεί σημαντικό κινητήρα σχεδιασμού της. Το έργο Ποιητική του χώρου του Γάλλου φιλοσόφου Gaston Bachelard (1957)[1] επιτυγχάνει να μεταφέρει στον αναγνώστη τις ουσιώδεις ποιότητες του κατοικείν. Η λογοτεχνία, βασικό εργαλείο του Bachelard, δημιουργεί συνδέσεις μεταξύ συγκεκριμένων χώρων και των άφατων στοιχειών τους. Μέσα από την παράθεση αποσπασμάτων από μυθιστορήματα, ο αναγνώστης μεταφέρεται στον κόσμο των εντυπώσεων και των ονείρων, όπου το κάθε σπίτι και τα κάθε δωμάτιο παύουν να αποτελούν αντικειμενικούς καρτεσιανούς χώρους με συντεταγμένες και διαστάσεις και μετατρέπονται σε μυστηριακούς τόπους με οντότητα, χαρακτήρα, δική τους, ενδόμυχη ζωή. Προκειμένου να περιγράψει τις υπαρξιακές ιδιότητες των χώρων της κατοίκησης, ο Bachelard χρησιμοποιεί ως μέθοδο τις αντιθέσεις. Θα ακολουθήσουμε κι εμείς το παράδειγμά του…  

Unheimlich, το σπίτι καταφύγιο και φυλακή [2]

«Εικόνες της οικειότητας» ονομάζει ο Γάλλος φιλόσοφος τις λογοτεχνικές περιγραφές της οικίας που σχολιάζει, υπενθυμίζοντας στον αναγνώστη ότι το βασικότερο στοιχείο της κατοικίας είναι η οικειότητα, η αίσθηση της άνεσης, της ασφάλειας, της χαλάρωσης, της ελευθερίας που νιώθουμε στο ‘σπίτι μας’. Το σπίτι μας είναι ο πιο προσωπικός μας χώρος, το άντρο, το καταφύγιο, το κρησφύγετο, η φωλιά, η μήτρα. Για να το αισθανθούμε καλύτερα αυτό, ας θυμηθούμε ότι οι πιο τρομαχτικοί μας εφιάλτες και τα πιο συγκλονιστικά θρίλερ, αντανακλούν τον αρχέτυπο φόβο της διάρρηξης της γνώριμης οικίας από τον ξένο, που καθιστά τον οικείο χώρο ανοίκειο, (uncanny, unheimlich) όπως αναφέρει ο Sigmund Freud[3]. Φανταζόμαστε τον ξένο να εισβάλλει στον χώρο μας, τον λύκο να κρύβεται κάτω από το παιδικό κρεββάτι, τον βρικόλακα να κοιμάται στο υπόγειο και φρίττουμε...

Το άβατο σπίτι, το φρούριο, μετατρέπεται όμως στιγμιαία σε φυλακή, τάφο, παγίδα, φέρετρο και δεν υπάρχει τίποτε πιο φρικιαστικό από την σκέψη του ανθρώπου που κλειδώνεται μέσα στο ίδιο του το σπίτι, στο δωμάτιό του, στο υπόγειο, αντιμέτωπος με την μοναξιά, τους προσωπικούς του εφιάλτες, τις φαντασιώσεις και την παράνοια. Γίνεται ον αποξενωμένο από κάθε δυνατότητα επικοινωνίας, βλέμμα, συναπάντημα, αλληλεπίδραση και βιώνει τον θάνατο στην απουσία κάθε απόκρισης. Στην πρώτη σκηνή της ταινίας The autopsy of Jane Doe[4] ένα αποτρόπαιο έγκλημα διαδραματίζεται σε ένα σπίτι. Η αστυνομικός που καταγράφει το περιστατικό σχολιάζει χαρακτηριστικά: «Δεν υπάρχει καμία ένδειξη διάρρηξης (break in). Ουσιαστικά μοιάζει σαν οι ένοικοι να προσπαθούσαν απεγνωσμένα να ξεφύγουν από το σπίτι (break out)». Η δήλωσή της μας τρομάζει, καθώς αγγίζει την υπαρξιακή αυτή αίσθηση της παγίδευσης που συνοδεύει το σπίτι.

Tο δίπολο καταφύγιο–φυλακή προσδιορίζει λοιπόν την διττή φύση της κατοικίας. Η αγοραφοβία και η κλειστοφοβία, προσδιορίζουν τις δύο αντίστοιχες ψυχικές τάσεις που έχουν φτάσει στα άκρα, στην ψυχοπάθεια. Οικείο και ανοίκειο αποτελούν ένα δίπολο, ένα αδιαχώριστο ζεύγος σε ευαίσθητη ισορροπία. Η μετάβαση από την πρώτη στη δεύτερη κατάσταση εξαρτάται από ανεπαίσθητες διαφοροποιήσεις και είναι συχνά αμετάκλητη. Τα όρια ‘άνεσης’, η ρύθμιση των δύο τάσεων (της ανάγκης για προστασία και της ανάγκης για φυγή), ως βασικές ψυχολογικές ανάγκες, αποτελούν συνάμα τις ουσιαστικές συνιστώσες της αρχιτεκτονικής σύνθεσης της κατοικίας.

IN side and OUT side, ο τοίχος[5]

Το κέλυφος του σπιτιού, ο τοίχος, είναι το όριο που προσδιορίζει την διεπαφή μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού, του ιδιωτικού και του δημόσιου, του προσωπικού και του συλλογικού. Μέσα και έξω μπορούν να ανήκουν όμως τόσο στον πραγματικό, όσο και στον συμβολικό χώρο: η κλειδωμένη πόρτα εύκολα αντικαθίσταται με το σύμβολο ενός κλειδιού ζωγραφισμένο σε έναν τοίχο, με το ίδιο σκεπτικό που η φυγή στη φύση αποτελούσε προσφιλές αναπαριστώμενο θέμα σε αναγεννησιακές τοιχογραφίες, ένα μέσο συμβολικής αποκατάστασης της συνέχειας του εσωτερικού με το εξωτερικό [εικόνα 3]. Ο τοίχος είναι μια ‘ημιπερατή μεμβράνη’ που καλείται να λειτουργήσει άλλοτε διευκολύνοντας και άλλοτε παρεμποδίζοντας την επικοινωνία του μέσα με το έξω. Οι διαστάσεις, τα υλικά, τα ανοίγματα, ο διάκοσμος, οι χωρικές σχέσεις είναι κάποιοι τρόποι ρύθμισης της και ‘εξαφάνισης του τοίχου’, πράξη που εξυπηρετεί την υπαρξιακή ανάγκη του ανθρώπου για επέκταση του βλέμματος και αποκάλυψης της θέας, την θέλησή του να είναι ελεύθερος, να εφορμά σε περιπέτειες, να εξερευνά το άγνωστο, εν τέλει, να ζει. 

Στην ιστορία της αρχιτεκτονικής και μέχρι τα τέλη του 19^ο αιώνα, το πρόβλημα του τοίχου είχε επιλυθεί ποικιλοτρόπως, κυρίως με το διάκοσμο, με ρυθμολογικά στοιχεία, όπως οι κίονες, και αναπαραστατικά μέσα, όπως η ζωγραφική και η γλυπτική. Στον 20^ο αιώνα ο διάκοσμος αποκαθηλώνεται και μένουν ως μέσα τα ανοίγματα, τα ελεύθερα υποστυλώματα και η διεπαφή των υλικών. Η ρύθμιση της σχέσης απόκρυψης – αποκάλυψης της θέας και του βλέμματος διαμορφώνει σήμερα την ταυτότητα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής μέσα από πρωτοποριακές ιδέες, όπως αυτές της  κορδέλας του Moebius (Moebius strip), της πτυχής (fold), ή των παραμετρικών επιφανειών που εμπλέκουν τα μαθηματικά και τη γεωμετρία [εικόνα 4]. 

mobius strip parametrism[6]

UP and down, η σοφίτα και το υπόγειο[7]

Το στοιχειωμένο σπίτι, ένα προσφιλές θέμα στην λαϊκή παράδοση, τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, είναι ένα ακόμη παράδειγμα της δύναμης που έχει η ανοικειότητα της κατοίκησης να εξουσιάζει τον ανθρώπινο ψυχισμό. Οι χώροι της ανοικειότητας διατηρούν τον χαρακτήρα του ακραίου: Το στοιχειό κρύβεται συνήθως στη σοφίτα ή το υπόγειο. Οι χώροι αυτοί είναι οι οριακοί, απομονωμένοι, αρχαίοι, ξεχασμένοι, κρυφοί, άγνωστοι, χώροι κατοίκησης που στα πολυώροφα βικτωριανής και γεωργιανής αρχιτεκτονικής αστικά σπίτια του Λονδίνου, για παράδειγμα, στέγαζαν το υπηρετικό προσωπικό: η κουζίνα και το κελάρι βρίσκονταν στο υπόγειο, ενώ τα υπνοδωμάτια των υπηρετών στην σοφίτα. Μια στενή σκάλα, κρυμμένη στο πίσω μέρος και απομονωμένη από το υπόλοιπο τμήμα του σπιτιού, συνέδεε υπόγειο και σοφίτα [εικόνα 6]. Οι κύριοι έτρεφαν ένα μυστικό δέος απέναντι σε αυτόν τον άγνωστο χώρο και στους κατοίκους του, τους υπηρέτες. Διακατέχονταν από μια βαθιά εσωτερική ενοχή και έναν διαρκή φόβο ότι η φροντίδα και η παροχή τροφής θα μπορούσε να μετατραπεί σε τιμωρία, εκδίκηση, δηλητηρίαση, φόνο, όπως χαρακτηριστικά αφηγείται ο Jean Genet στο θεατρικό έργο του «οι δούλες» που εμπνέεται από το χρονικό της δολοφονίας των αδελφών Papin[8]. Όταν έφυγαν οι υπηρέτες, η σοφίτα και το υπόγειο αρχικά μετατράπηκαν σε βοηθητικούς χώρους, αποθήκες, όπου συσσωρεύονταν τα αντικείμενα των πεθαμένων και μαζί τα μυστικά τους. Όσο πιο παλιό το σπίτι, τόσο πιο αποτρόπαια και ανατριχιαστικά τα μυστικά.

Regency terraced house[9]

Πρόσφατα η σοφίτα μετατράπηκε σε κύριο χώρο, συνήθως υπνοδωμάτιο, αλλά η μυστηριακή ατμόσφαιρα παρέμεινε λανθάνουσα και εύθραυστη, ενώ ψήγματά της εμφανίζονται στα όνειρα του κοιμώμενου σε αυτό. Στο διήγημα Τα όνειρα στο σπίτι της μάγισσας του H. P. Lovecraft[10] ο Gilman, ένας φοιτητής μαθηματικών, νοικιάζει τη σοφίτα του ‘σπιτιού της μάγισσας’ στην πόλη Arkham της Μασαχουσέτης που φημολογείται ότι είναι στοιχειωμένο. Οι παράξενες γωνίες και κλίσεις των επιπέδων της οροφής της σοφίτας πάνω από το κρεββάτι του Gilman που αμφισβητούν την ευκλείδεια γεωμετρία του προκαλούν εφιάλτες και τον μεταφέρουν σε έναν παράξενο χώρο με αλλόκοτη γεωμετρία. Οι εφιάλτες αποδεικνύονται πραγματικότητα, καθώς οι κλίσεις των επιπέδων σχηματίζουν μια πύλη στον χωρόχρονο μέσω της οποίας ο πρωταγωνιστής μεταφέρεται στον κόσμο των μαγισσών [εικόνα 7]. Σίγουρα μια τέτοια ιστορία χρειάζεται την τριγωνικότητα για να διαδραματιστεί. Ο καρτεσιανός χώρος δεν αφήνει πολλά περιθώρια για την φαντασία, καθώς το ορθοκανονικό σύστημα συντεταγμένων κυριαρχείται από την λογική. Η γεωμετρία της στέγης αντιθέτως είναι σαγηνευτική. Η ‘οπτική επενέργεια’ του τριγώνου υποδηλώνει ένταση[11]. Ακόμη και η κατασκευή και ο τρόπος στήριξης μιας στέγης διατηρούν συντεχνιακά μυστικά και επαυξάνουν το δέος που αισθάνεται ο χρήστης στην θέασή της.

The Dreams in the Witch House[12]

Στον αντίποδα της σοφίτας βρίσκουμε το υπόγειο. Κουλουριασμένος μέσα στην γη/μάνα/μήτρα βρίσκεται ο άνθρωπος πριν την γέννησή του, σε αυτήν επιστρέφει με τον θάνατο. Μέσα σε σπήλαια γεννιούνται οι αρχαίοι θεοί και μέσα από ένα σπήλαιο γίνεται η είσοδος στον κάτω κόσμο, στην αιωνιότητα. Αν η σοφίτα συνδέεται με τα όνειρα και αποτελεί πύλη στο άγνωστο, το υπόγειο συνδέεται με το ασυνείδητο, την μνήμη, το παρελθόν, το κρυφό, το άφατο. Αποτελεί τον χώρο της νύχτας, το σκοτεινότερο, μυστικότερο, πιο ενδόμυχο τόπο του σπιτιού, την ρίζα, τα σπλάχνα της γης, το χώμα, το σπήλαιο, τον τάφο. Στο υπόγειο βρίσκεται θαμμένος ο βρικόλακας, ο απέθαντος, κάτω από το χώμα βρίσκεται θαμμένος όμως και ο κρυμμένος θησαυρός. Το υπόγειο είναι χώρος ιερός και μυστικιστικός. Συνδέεται με την λατρεία χθόνιων θεοτήτων, με την μαύρη μαγεία, τις δεισιδαιμονίες και τις μυστικές τελετουργίες. Στο σύντομο διήγημα Το βαρέλι του Αμοντιλάδο[13] του Edgar Allan Poe, ο Μόντρεσορ εκδικείται τον αντίπαλό του Φορτουνάτο. Εκμεταλλευόμενος το πάθος του για τα σπάνια κρασιά, τον παρασύρει στο υπόγειο για να δοκιμάσει ένα κρασί και τον κτίζει ζωντανό στο κελάρι του. Το διήγημα επαναλαμβάνει το θέμα του ενταφιασμού ενός ζωντανού ανθρώπου (ή ζώου όπως στην περίπτωση της μαύρης γάτας), που είναι προσφιλές τόσο στον Poe, όσο και στην λογοτεχνία του 19^ου αιώνα γενικότερα.

Το υπόγειο συμβολίζει το ασυνείδητο. Το σπίτι παραπέμπει στον τρόπο που λειτουργεί ο ανθρώπινος νους. Αποτελεί συχνό ονειρικό θέμα που αποκαλύπτει στοιχεία του ανθρώπινου ψυχισμού. Σύμφωνα με τον Carl Jung οι σχέσεις του πάνω και κάτω διαμορφώνουν τα άκρα ενός διαστρωματωμένου ασυνειδήτου, το οποίο αποτελείται από ιστορικά καθορισμένες στρώσεις: όσο πιο βαθιά καταδυόμαστε στα υπόγεια του σπιτιού, τόσο πιο αρχαίες, αρχέγονες, αρχέτυπες είναι οι σκέψεις που ανακαλύπτουμε. Τα θεμέλια είναι μυθικά, ιστορικά, πολιτισμικά. Ο Jung παρομοιάζει τον ανθρώπινο νου και την μνήμη με κτίριο, στο οποίο κάθε όροφος έχει κτιστεί σε διαφορετική χρονική περίοδο: «Πρέπει να περιγράψουμε και να εξηγήσουμε ένα κτίριο, του οποίου ο πάνω όροφος ανεγέρθηκε τον 19^ο αιώνα, το ισόγειο χρονολογείται από τον 16^ο αιώνα και μια προσεκτική εξέταση του τρόπου κατασκευής αποκαλύπτει το γεγονός ότι το κτίριο είχε ανακατασκευαστεί από έναν παλιότερο πύργο κατοικίας του 11^ου αιώνα. Στο κελάρι ανακαλύπτουμε Ρωμαϊκές βάσεις τοιχοποιίας και κάτω από το κελάρι, μια μπαζωμένη σπηλιά, στο δάπεδο της οποίας βρίσκονται πέτρινα εργαλεία και απομεινάρια πανίδας από την εποχή των παγετώνων στα παρακάτω στρώματα. Αυτή θα μπορούσε να είναι μια εικόνα της δομής της σκέψης μας». [14]

Στο υπόγειο του σπιτιού θα συναντήσουμε το συλλογικό (κοινό) ασυνείδητο. Στο μυθιστόρημα του Herni Bosco παλαιοπώλης, ο πρωταγωνιστής οδηγείται από μια παράξενη παρόρμηση να εξερευνήσει το μυστηριώδες υπόγειο του σπιτιού του παλαιοπώλη, ένα σπίτι με κοσμικές ρίζες. Στην περιπλάνησή του βρίσκει «μια θολωτή ροτόντα με τέσσερεις πόρτες. Από τις τέσσερις αυτές πόρτες ξεκινάνε διάδρομοι που κατά κάποιον τρόπο δεσπόζουν στα τέσσερα σημεία ενός υπόγειου ορίζοντα. Ανοίγει η πόρτα της ανατολής και τότε, υπογείως, φθάνουμε πολύ μακριά, κάτω από τα σπίτια αυτής της γειτονιάς».[15] Μέσω της εξιστόρησης ο αναγνώστης χάνεται σε έναν λαβύρινθο. Ο λαβύρινθος, μια έντονα ανοίκεια εικόνα, συνδυάζει την κλειστοφοβία της στενότητας του χώρου με την αγοραφοβία του αγνώστου. Το υπόγειο, αιώνιο σκοτάδι τονίζει ακόμη περισσότερο αυτή την αίσθηση. Η περιπλάνηση στο σπίτι του παλαιοπώλη καταλήγει –συμβολικά και πραγματικά– σε περιπλάνηση σε μυστικές πολιτείες, όπως η υπόγεια πόλη Derinkuyu[16] στην Καπαδοκία της Τουρκίας που ανακαλύφθηκε τυχαία το 1963 [εικόνα 8].

BIG and small, ο χορευτής και ο κοιμώμενος[17]

Το αναγεννησιακό παλάτι Palazzo Urbino του Δούκα Federico III da Montefeltro αποτελεί ένα παράδειγμα του πόσο σχετικό είναι το μέγεθος με την λειτουργικότητα ενός χώρου. Γιατί ενώ ο δούκας, κατά τις απαιτήσεις και τα πολιτιστικά ήθη της εποχής του είχε στη διάθεσή του ένα παλάτι πολλών εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων, επέλεγε να ζει και να εργάζεται για το μεγαλύτερο μέρος του βίου του σε ένα δωμάτιο διαστάσεων 3.60 Χ 3.35, την περίφημη Studiolo Ducale, στην οποία είχε περικλείσει όλο του τον κόσμο, σε συρτάρια, ράφια και ντουλάπια [εικόνα 9]. 

Lo Studiolo del Duca[18]

Και χρειάζεται εδώ να υπενθυμίσουμε το πόσο επιτακτική είναι η οικονομία χώρου στον σχεδιασμό μιας αστικής κατοικίας σήμερα, καθώς η ανάγκη για στέγαση και αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης για μεγάλους πληθυσμούς ολοένα αυξάνεται. Σε πολλές πόλεις του πλανήτη, όπως στο Hong Kong, όπου εξελίσσεται τώρα το φαινόμενο της μαζικής κατοίκησης σε σπίτια–κλουβιά [εικόνα 10], υπάρχουν συνθήκες πολύ πιο δυσμενείς από εκείνες των αρχών του 19^ου αιώνα, όταν η εργατική τάξη ζούσε σε παραπήγματα (slums). Η σπατάλη χώρου που χαρακτήριζε τις αριστοκρατικές κοινωνίες του παρελθόντος αποτελεί αναχρονισμό που δεν δικαιολογείται από καμία αρχιτεκτονική αισθητική ή λειτουργική συνθήκη. Ένα μεγάλο μέρος πρωτοποριακών κατοικιών σήμερα έχει λοιπόν εστιάσει στην μεγιστοποίηση της εκμετάλλευση των δυνατοτήτων του χώρου, σε βαθμό που η studiolo ducale διαφαίνεται σήμερα ως πρότυπο έμπνευσης σε πολλά σύγχρονα σχέδια.

cage houses in Hong Kong[19]

Ας δούμε όμως ποια είναι η υπαρξιακή αντήχηση των μεγεθών στην κατοικία. Το μεγάλο και το μικρό, η απεραντοσύνη και η στενότητα, ο χορευτής, ο άνθρωπος που απλώνει το κορμί του στον χορό για να επεκταθεί και ο κοιμώμενος, ο άνθρωπος που μαζεύεται σε εμβρυακή στάση για να προστατευτεί, αποτελούν βασικό δίπολο που επηρεάζει τον τρόπο που ο άνθρωπος επιθυμεί και χρειάζεται να κατοικεί. Η θάλασσα συμβολίζει την απεραντοσύνη. Το ίδιο συμβαίνει με το δάσος και τον ουρανό. Αρχέτυπες εικόνες της αιωνιότητας. Καθώς ο άνθρωπος ατενίζει, βουλιάζει, καταδύεται, διεισδύει, ηρεμεί, ξεφεύγει από το αβάσταχτο τώρα, την τυραννία της στιγμής. Η θέα είναι πράξη ένωσης με την απεραντοσύνη. Το σεντούκι αντιστρόφως, συμβολίζει το άπειρα μικρό. Το σεντούκι κρύβει τον θησαυρό, τα μοναδικά υπάρχοντα του ξενιτεμένου, τα ιερά κόκκαλα που μετέφεραν μαζί τους οι ιθαγενείς όταν εκδιώχθηκαν από τη γη τους. Το σεντούκι είναι μια μικρογραφία του κόσμου, ένας κόσμος πολύ προσωπικός, καθώς μπορεί να είναι οικείος και να μεταφέρεται. Ο τοίχος, η στενότητα, το συρτάρι, το ντουλάπι, η βιβλιοθήκη είναι οι χώροι που στεγάζουν την ανάγκη του ανθρώπου να γίνει πολύ μικρός, να κρυφτεί και να κρύψει τα αγαπημένα του αντικείμενα, όπως στο παράδειγμα της studiolo. Aπό τον χορό και την εμβρυακή στάση προκύπτουν τα αρχέτυπα δωμάτια της ανάγκης για απεραντοσύνη και επέκταση και για στενότητα και συρρίκνωση: η σάλα του χορού είναι απέραντη, γεμάτη καθρέφτες που πολλαπλασιάζουν το μέγεθός της. Το υπνοδωμάτιο κόγχη είναι ελάχιστο, χαμηλοτάβανο, σκοτεινό, για να κουλουριάζεται ο άνθρωπος σαν στο εσωτερικό μιας σπηλιάς, σαν την αρχέγονη μήτρα…

Επίλογος ΜΕΡΟΥΣ Α 

Τα αρχετυπικά δίπολα που συζητήσαμε εφαρμόζονται σε όλες τις κλίμακες και όλους τους χώρους της κατοικίας. Το επόμενο μέρος της αφήγησης εστιάζει στην σκιαγράφηση της υπαρξιακής ταυτότητας κάθε δωματίου – δομικού λίθου της κατοικίας, για το οποίο εξερευνά τόσο τα βασικά του δίπολα, όσο και τις άλλες, υπαρξιακές και λειτουργικές του ποιότητες. Έξι είναι τα ‘δωμάτια’ που θα μας απασχολήσουν: το μπάνιο, η κουζίνα, το υπνοδωμάτιο, ο χώρος διημέρευσης (η βιβλιοθήκη/το καθιστικό/η τραπεζαρία), ο κήπος και οι ενδιάμεσοι χώροι (ο διάδρομος και το κλιμακοστάσιο).

Σύντομο βιογραφικό σημείωμα συγγραφέως

Η Ευφροσύνη Τσακίρη είναι αρχιτέκτονας μηχανικός (Διπλ.Μηχ.Δρ.Μηχ.ΕΜΠ), με μεταπτυχιακές σπουδές στη σχολή Bartlett του UCL στο Λονδίνο στα αντικείμενα της πολεοδομίας και του αστικού σχεδιασμού ως υπότροφος ΙΚΥ (1998–2002). Η διδακτορική της διατριβή εκπονήθηκε στο εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης του τομέα Πολεοδομίας Χωροταξίας (ΕΜΠ 2018) και τιτλοφορείται «Από την πολλαπλότητα στην πολυπλοκότητα: Η εικόνα της πόλης στις αναπαραστάσεις της». Η διατριβή διερευνά την αντίληψη της πόλης στο φάσμα πολεοδομίας, χαρτογραφίας και ζωγραφικής, καταλήγοντας στην σύγχρονη συνθήκη της πολυπλοκότητας. Το εφαρμοσμένο τμήμα της προτείνει μηχανισμό εικαστικής αναπαράστασης της πόλης που συνδυάζει στοιχεία από την πολεοδομία, τον σχεδιασμό την χαρτογραφία και τις καλές τέχνες.

Διδάσκει σήμερα αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής με το πρόγραμμα ΕΣΠΑ. Στο παρελθόν έχει διδάξει πολεοδομικό και αστικό σχεδιασμό στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (επικουρική διδασκαλία 2014–2017), αρχιτεκτονικό σχεδιασμό στο Πολυτεχνείο Κρήτης (ακαδημαϊκή υπότροφος 2016–2018) και σχέδιο διακοσμητικών εφαρμογών σε ιδιωτικό ΙΕΚ (συμβασιούχα διδάσκουσα 2006–2013). Εργάζεται ως αρχιτέκτονας μηχανικός, ενώ πειραματίζεται ταυτόχρονα με την εικαστική αναπαράσταση της πόλης μέσω σύνδεσης επιστήμης και τέχνης. Είναι εικαστική επιμελήτρια σε εκθέσεις, οργανώτρια, συγγραφέας, ομιλήτρια σε εργαστήρια, σεμινάρια, μαθήματα, επιστημονικά συνέδρια, περιοδικά, βιβλία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

---

[Ι] Bachelard, G. (1992). Η ποιητική του χώρου (2 εκδ.). (Ε. Βέλτσου, & Ι. Δ. Χατζηνικολή, Μεταφρ.) Αθήνα: Εκδόσεις Χατζηνικολή.
[2]Σκηνή από την ταινία The Window σε σκηνοθεσία Ted Tetzlaff (1949)

[3] Freud, S. (1919). Το ανοίκειο. (Ε. Βαϊκούση, Μεταφρ.) Αθήνα: Πλέθρον (2009).

[4] Από την ταινία The autopsy of Jane Doe σε σκηνοθεσία André Øvredal (2016)

[5] Τοιχογραφία του Paolo Veronese για την Villa Barbaro του Andrea Palladio (1560). Παράδειγμα καθ’ υπόδειξη του αρχιτέκτονα Αθανάσιου Κουτρουβέλη.

[6] Αριστερά: Moebius strip, κατασκευασμένο με τεχνολογία 3D printing από τον Ολλανδό αρχιτέκτονα Janjaap Ruijssenaars. Πηγή: https://www.thejournal.ie/house-3d-printer-landscape-universe-architecture-768045-Jan2013. Δεξιά πάνω: παραμετρική όψη, Spanish Pavilion Expo 2005, Aichi, Japan, 2005, Foraging Office Architects. Πηγή: https://www.archilovers.com/projects/155810/spanish-pavilion-at-the-2005-world-expo-in-aichi.html. Δεξιά κάτω: Beijing National Aquatics Center ή Water Cube των PTW Architects. Πηγή: https://en.wikipedia.org.

[7] Η στοιχειωμένη σοφίτα, Ε. Τσακίρη, ακουαρέλα σε χαρτί, 20Χ20εκ (1996). Πηγή: προσωπικό αρχείο συγγραφέως.

[8] Οι Christine και Lea Papin ήταν δύο Γαλλίδες αδελφές υπηρέτριες που το 1933 δολοφόνησαν τους εργοδότες τους. Η ιστορία τους ενέπνευσε τον συγγραφέα Jean Genet, τον φιλόσοφο Jean–Paul Sartre και τον ψυχίατρο Jacques Lacan στο να επιχειρήσουν ερμηνείες της πράξης τους, την οποία εν τέλει συνέδεσαν με κοινωνικά αίτια και την ανήγαγαν σε σύμβολο της πάλης των τάξεων. Το θεατρικό έργο «οι δούλες» που έγραψε ο Genet και ανέβηκε για πρώτη φορά το 1947, είναι ένα από τα πολλά επιστημονικά και καλλιτεχνικά θέματα που εμπνεύστηκαν από το περιστατικό.

[9] Η δομή ενός βικτωριανού – γεωργιανού αστικού σπιτιού. Πηγή: http://www.rth.org.uk/local-history/brunswick-town/tour-of-house

[10] Το διήγημα The Dreams in the Witch House, H. P. Lovecraft είναι μέρος της μυθολογίας Κθούλου του συγγραφέα που δημοσιεύτηκε στο αμερικανικό περιοδικό φαντασίας και τρόμου Weird Tales το 1922.

[11] Ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Wassily Kandinsky στα έργα του Σημείο, γραμμή, επίπεδο και Για το πνευματικό στην τέχνη. Η οπτική επενέργεια, ή ‘αντήχηση’, που προέρχεται από το περιβάλλον της μουσικής, είναι η επενέργεια της φόρμας ή του χρώματος στον ανθρώπινο ψυχισμό που επιτυγχάνεται συνειρμικά μέσω ομοιότητας με γνώριμες εικόνες της εξωτερικής πραγματικότητας. Ο Kandinsky όμως δέχεται ότι υπάρχει και μια άλλου είδους επενέργεια, ‘φυσική’, που δεν μπορεί να αποδοθεί σε συνειρμούς, αλλά οφείλεται σε ένστικτα. Η πλάγια γραμμή και το τρίγωνο, σύμφωνα με τα παραπάνω, υποδηλώνουν ένταση, προσπάθεια, η τεθλασμένη γραμμή εξερεύνηση, οι οξείες γωνίες πίεση, σε αντιδιαστολή με τις οριζόντιες και κατακόρυφες γραμμές που συνδέονται με την ηρεμία, την ανάπαυση, την κίνηση, το σθένος αντίστοιχα και τις ορθές γωνίες που παραπέμπουν σε ισορροπία και επιβεβαίωση. Kandinsky, W. (1981). Για το Πνευματικό στην Τέχνη. (Α. Χρυσοστομίδης, Μεταφρ.) Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη, Kandinsky, W. (1996). Σημείο Γραμμή Επίπεδο. (Έ. Μαλάκη - Σταθάκη, Μεταφρ.) Αθήνα: Εκδόσεις Δωδώνη.

[12] Εξώφυλλο του δίσκου The Dreams in the Witch House που φιλοτέχνησε ο Axel Weiss για το συγκρότημα Arkham Angst! που κυκλοφόρησε τον Αύγουστο του 2014. Πηγή: https://arkhamangst.bandcamp.com/track/the-dreams-in-the-witch-house

[13] Το διήγημα The cask of amontillado, Edgar Allan Poe, δημοσιεύτηκε στο αμερικανικό περιοδικό Godey’s Maganize and Lady’s Book το 1846.

[14] Jung, C. (1963). L' Homme a la decouverte de son ame (1987 εκδ.). Paris: Albin Michel.

[15] Bachelard, G. (1992). Όπως προηγ. υποσημ. 2, σ. 48.

[16] Η υπόγεια πόλη Derinkuyu που η ίδρυσή της χρονολογείται στον 8ο π.Χ. αιώνα, έχει βάθος 60 μέτρα, (δηλαδή 20 ορόφους) και μπορεί να στεγάσει μέχρι 20.000 ανθρώπους, συνδέεται δε με τούνελ 8 χιλιομέτρων με άλλη υπόγεια πόλη στο Kaymakli.

[17] Η υπόγεια πόλη Derinkuyu. Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Derinkuyu_underground_city

[18] Ψηφιακή αναπαράσταση της Studiolo Ducale. Πηγή: http://www.gallerianazionalemarche.it/collezioni-gnm/lo-studiolo

[19] Περισσότερα για το φαινόμενο των cage homes του Hong Kong στο άρθρο https://popupcity.net/on-cage-homes