Τίτλος: Νέα Ερσιλία στον Πεύκο Βιάννου
Υπότιτλος: Εκδοχή μιας νέας Ανασυγκρότησης
Φοιτήτριες: Τζανάκη Ευαγγελίνα, Τριαμάτακη Μαρία
Επιβλέποντες καθηγητές: Κωτσάκη Αμαλία, Σκουτέλης Νικόλαος,
Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
1 Νοεμβρίου 2017
Τοποθέτηση-Ανάλυση
Τοποθετούμαστε χρονικά στην μεταπολεμική Ελλάδα και συγκεκριμένα στην περίοδο εφαρμογής του προγράμματος οικιστικής ανοικοδόμησης (1945-1950) με επικεφαλή τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη. Στο πλαίσιο των οικοδομικών εργασιών που υλοποιήθηκαν στη χώρα λόγω των εκτεταμένων καταστροφών κατά τη διάρκεια του Β' παγκοσμίου πολέμου, εντοπίζουμε και τους οικισμούς που δημιουργήθηκαν εκ νέου με τη χρηματοδότηση του σχεδίου Μάρσαλ. Ένας τέτοιος οικισμός είναι και η περιοχή μελέτης, ο Πεύκος στον Δήμο Βιάννου (νότια του νομού Ηρακλείου). Στόχος του κρατικού προγράμματος ήταν η κατασκευή του ελαχίστου πυρήνα για μια αγροτική οικογένεια, που είναι δυνατόν να αναπτυχθεί σε πλήρες σπίτι ανάλογα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες της.(K.A Δοξιάδης, Τύποι Αγροτικών Πυρήνων, Τεύχος Β6,Σειρά εκδόσεων Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, Αθήνα 1945, σελ. 03). Ήδη πριν τη λήξη του πολέμου, ο Δοξιάδης συγκροτεί μια ομάδα, με την οποία δραστηριοποιούνται στην πλήρη καταγραφή των απωλειών και καταστροφών, βάσει της οποίας προχωρεί μετέπειτα, στην πρόταση του περί κεντρικών ζητημάτων ανοικοδόμησης και οικονομικής ανασυγκρότησης της χώρας.
Στην πλήρη αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης του οικισμού, οργανώνουμε τα κτίρια σε τύπους:
α.Κτίρια "Π"- πυρήνες με μονόρικτη ή δίρρικτη στέγη και κάτοψη που αναπτύσσεται σε δύο στάθμες: Ανώγειο( καθημερινό) και Κατώγειο (στάβλος-αποθήκη)
β.Κτίρια "Κ" -πυρήνες με μονόρικτη ή δίρρικτη στέγη και κάτοψη που αναπτύσσεται σε μία στάθμη ως αποτέλεσμα της επανάληψης της μονάδας Κ.
Παραδείγματα τέτοιων αγροτικών οικισμών πέρα από τον Πεύκο Βιάννου βρίσκονται στην Κάντανο (Χανιά) και στα Βορίζια (Ηράκλειο) που όμως η κατασκευή τους δεν αποπερατώθηκε, φανερώνοντας την αδυναμία του κρατικού μηχανισμού στη διαχείρηση της ξένης βοήθειας όσο και την γενικότερη χαοτική κοινωνικοπολιτική κατάσταση της χώρας την περίοδο αυτή (εμφύλιος πόλεμος). Οι οικισμοί απαξιώθηκαν από τους δικαιούχους στέγασης και δεν κατοικήθηκαν ποτέ. Αξίζει να σημειωθεί η επισήμανση του Δοξιάδη στο θέμα αντιμετώπισης της αμερικανικής βοήθειας: "Το πρόβλημά μας γίνεται οξύτερο γιατί στις δυσκολίες ενός πτωχού κατεστραμμένου λαού προστίθεται η δυσκολία των σχέσεων του (ηθικών και υλικών) με τον λαό που τον βοηθάει. (Φιλιππίδης Δ., ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α. ΔΟΞΙΑΔΗΣ (1913-1975)- Αναφορά στον Ιππόδαμο, Μέλισσα, Αθήνα 2015, σελ. 215)
Πρόταση
Αναγνωρίζοντας στο σήμερα μια κατ'αναλογία κοινωνική συνθήκη επιχειρούμε να δώσουμε μια νέα εκδοχή Ανασυγκρότησης. Στόχος της μελέτης είναι η επανάχρηση των κελυφών των πυρήνων για την στέγαση των προσφύγων που καλείται να φιλοξενήσει η περιφέρεια της Κρήτης. Η επέμβαση στον οικισμό γίνεται σε στάδια: αρχικά με την αποκατάσταση των κτιρίων στα οποία εγκαθίστανται οι πρώτες ομάδες καθώς και τη δημιουργία δομών ένταξης του πληθυσμού στους γύρω οικισμούς. Στη συνέχεια ο οικισμός θα πυκνώνει με τις αντίστοιχες επεκτάσεις των κατοικιών και τη δημιουργία επιπλέον κτηριακών εγκαταστάσεων για την εξυπηρέτησή του.
Η περιοχή μελέτης, το «Γερμανικό Χωριό» όπως ονομάζεται στο ΣΧΟΑΠ Βιάννου, βρίσκεται ανάμεσα στους οικισμούς Πεύκος και Κάτω Σύμη, σε υψόμετρο 750μ. Η θέση του οικισμού στην νοτιοανατολική παριά της οροσειράς Δίκτη έχει διαμορφώσει την μορφολογική του εικόνα, καθώς τα λιμνάζοντα νερά του Ομαλού απορρέουν μέσω της περιοχής στην νότια ακτή. Διακρίνουμε λοιπόν, 3 ενότητες:
1. Προκύπτει από την επανάληψη της μονάδας Κ, στην περιοχή με την πιο ήπια υψομετρική διαφορά, όπου οργανώνεται ο δημόσιος χώρος του οικισμού.
2.Κάθετα στις ισοϋψείς καμπύλες, με επανάληψη του τύπου Π σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο, με μονόρικτη στέγη, όπου οι πυρήνες επεκτείνονται προς το βορρά.
3.Κάθετα στις ισοϋψείς, με επανάληψη του τύπο Π, στο υψηλότερο επίπεδο του οικισμού με δίρρικτη στέγη, όπου οι πυρήνες επεκτείνονται προς το νότο.
Στη συρραφή των περιοχών κατοικίας τοποθετείται ένας χώρος προσευχής τον οποίο πλαισιώνει μία υπαίθρια αγορά ως ακολουθία των κοινόχρηστων λειτουργιών της πλατείας.
Δημόσιος Χώρος
Προσεγγίζοντας τον οικισμό γίνεται μια ήπια ανάβαση για το πρώτο διάζωμα και στην συνεχεία τον κύριο χώρο πλατείας, στον οποίο διαμορφώνονται οι καθιστικοί χώροι και οι προσβάσεις στους χώρους κατοικίας και στις λοιπές χρήσεις. Ο δημόσιος χώρος πλαισιώνεται από τα κτίρια τύπου Κ-καφενείο, φούρνος, εκπαιδευτική μονάδα, αγροτικό ιατρείο & φαρμακείο, μελισσοκομείο. Σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό έχει η ροή του νερού που ξεκινά από τη συλλογή των υδάτων για την διοχέτευση τους στο δημόσιο χώρο της πλατείας, άλλοτε με εμφανής ροή και άλλοτε σε κρήνες. Τα καθιστικά έχουν αναφορά στη κυκλική μορφή της δολήνης που ως γεωλογικός σχηματισμός είναι μια κλειστή λεκάνη με επίπεδο πυθμένα που λιμνάζουν τα νερά των χείμαρρων. Οι φυτεύσεις διατηρούνται ως έχουν και στα σημεία που χρειάζεται φυτεύονται προσφιλή στο τοπικό οικοσύστημα δέντρα. (ελιές-πρίνοι)
Σύστημα κατοίκησης
Αφού μελετήθηκαν τα στοιχεία της αγροτικής συριακής κατοικίας καθώς και οι οδηγίες των τύπων αγροτικών πυρήνων του προγράμματος ανοικοδόμησης, η επέμβαση για τη δημιουργία των ξενώνων διαμορφώνεται στα εξής στάδια: αρχικά γίνεται η προσθήκη στέγης και ενδιάμεσου επιπέδου για τη διαμονή των πρώτων ομάδων. Στη συνέχεια λόγω της μεγάλης υψομετρικής διαφοράς και κατ αντιστοιχία του κατωγίου-ανωγίου κατασκευάζεται το τοιχίο που θα φέρει την κατοικία στα διάφορα επίπεδα. Έτσι στο επίπεδο +1.10 διαμορφώνεται ένας κοιτώνας ως επέκταση του πυρήνα, με δύο χώρους ύπνου. Στη συνέχεια βρίσκουμε τους χώρους διημέρευσης στον υφιστάμενο πυρήνα (ανώγιο) και την επέκταση αυτών στην αυλή, όπου σημαντική θέση έχει η κρήνη νερού καθώς πέρα από την πολιτισμική αναφορά, συνδέεται άμεσα με τις αγροτικές δραστηριότητες. Στο επόμενο επίπεδο διαμορφώνεται ένας επιπλέον κοιτώνας που μπορεί να φιλοξενήσει με διάφορες παραλλαγές από 2-4 άτομα. Τέλος οι ίδιοι χρήστες μπορούν να αξιοποιήσουν τον ελεύθερο αδόμητο χώρο σύμφωνα με την δική τους ανάγκη. Στο σύστημα προβλέπεται χώρος ιδιωτικής καλλιέργειας κηπευτικών. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται είναι το εμφανές σκυρόδεμα για το τοιχίο καθώς και ο χρωματισμένος σοβάς ως επίχρισμα της οπτοπλινθοδομής στα χρώματα του τοπικού ψαμμίτη.
Η μεταβλητότητα εμφανίζεται ως σταθερός παράγοντας που συμβάλει στο σχεδιασμό λεπτομερειών εντός της κατοικίας. Συγκεκριμένα όταν στο χώρο ύπνου (i) απαιτείται διπλή κλίνη, κυλιόμενες επιφάνειες χωνεύονται στην εσοχή του τοίχου, ενώ στην αντίθετη περίπτωση είναι επάλληλες και ορίζουν μονές κλίνες. Περιμετρικά της εξωτερικής τοιχοποιία των κοιτώνων τοποθετείται υπέρυθρη μεταλλική δοκός C (iii) για την υποδοχή δοκών στέγασης.
Χώροι Προσευχής
Φτάνοντας στην επίλυση του χώρου προσευχής ως ενοποιητικό στοιχείο εντός του οικισμού, προέκυψε η ανάγκη τα επίλυσης της πλατείας Αγίου Νικολάου στον Πεύκο ως το εγγύτερο σημείο εκτός οικισμού για την ένταξη σε μεγαλύτερη κλίμακα.
Στο επίπεδο της εκκλησίας διαμορφώνεται ένας ελεύθερος δημόσιος χώρος με δυνατότητα πρόσβασης στον οικισμό του Πεύκου καθώς και στον πολιτιστικό χώρο κάτω από το επίπεδο της πλατείας- ένα σημείο διαπολιτισμικής εμπλοκής.
Προϋπόθεση της μόνιμης εγκατάστασης των προσφύγων στην περιοχή, είναι η κατανόηση της κατάστασης και της θέση τους σε χωρικό επίπεδο, όπως και ο σεβασμός στην διαφορετικότητα τους. Η διαφορετικότητα των λαών που πρόκειται να συνυπάρξουν, είναι απαραίτητο να υποστηριχθεί και γίνει αποδεκτή αμφίδρομα. Στόχος γίνεται η ανταλλαγή δυναμικής μεταξύ των ομάδων (ντόπιων- προσφύγων) και η κοινή συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή.
Ο νέος χώρος προσευχής κατασκευάζεται, για την ένταξη της νέας κοινωνικής ομάδας και για την δημιουργία συνθηκών καθημερινής συνάντησης εντός του οικισμού. Με την συνύπαρξη των δύο επεμβάσεων, οργανώνεται η δημόσια δραστηριότητα και επιτυγχάνεται η σύνδεση των δύο οικισμών. Αφετηρία για τον σχεδιασμό του κτιρίου είναι το σύμβολο του κύβου, όπου στρέφεται προς την Μέκκα για την προσευχή στον ιερό τοίχο Μιχράμπ. Στόχος είναι να δημιουργηθούν μυστηριακοί χώροι με διαβαθμίσεις φωτός που συμβάλουν στις τελετουργίες. Η προσέγγιση του χώρου προσευχής απαιτεί την απόσταση από τον έξω κόσμο που επιτυγχάνεται με την αλληλουχία χώρων: λουτρική διαδικασία, αποθήκευση υποδημάτων και είσοδος. Τέλος, το κτήριο δημιουργεί γύρω του πυρήνα λειτουργιών για τον πληθυσμό, τα σουκ, την υπαίθρια δηλαδή αγορά που μπορεί να φιλοξενήσει και διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις.
Ερσιλία- Οι πόλεις και οι ανταλλαγές
[Ίταλο Καλβίνο, Οι Αόρατες πόλεις, Μτφρ. Χρυσοστομίδης Ανταίος, Εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 100]
Στην Ερσιλία για να οριοθετήσουν τις σχέσεις που στηρίζουν τη ζωή της πόλης, οι κάτοικοι τραβάνε κλωστές ανάμεσα στις γωνίες των σπιτιών, άσπρες ή μαύρες ή γκρίζες ή ασπρόμαυρες ανάλογα αν δηλώνουν σχέσεις συγγένειας, συναλλαγής, εξουσίας, εκπροσώπησης. Όταν οι κλωστές γίνουν πολλές και δεν μπορεί κανείς να περάσει ανάμεσα τους, οι κάτοικοι φεύγουν: τα σπίτια ξεμοντάρονται, μένουν μονάχα οι κλωστές και τα στηρίγματα των κλωστών.
Από τη ράχη ενός βουνού, κατασκηνωμένοι με όλα τα συμπράγκαλα τους , οι πρόσφυγες της Ερσιλίας κοιτάζουν το πλέγμα των τεντωμένων κλωστών και των πασάλων που αρθρώνεται στην πεδιάδα. Το πλέγμα αυτό είναι ακόμα η πόλη της Ερσιλίας. και αυτοί ένα τίποτα.
Ξανακτίζουν την Ερσιλία αλλού. Υφαίνουν με τις κλωστές μια παρόμοια μορφή που θα ήθελαν πιο σύνθετη και ταυτόχρονα πιο κανονική από την άλλη. Ύστερα την εγκαταλείπουν και μεταφέρουν ακόμα πιο μακριά τους εαυτούς τους και τα σπίτια τους. Έτσι, σαν ταξιδέψεις στη χώρα της Ερσιλίας, θα συναντήσεις τα ερείπια των εγκαταλελειμμένων πόλεων χωρίς τα φθαρτά τους τείχη, χωρίς τα οστά των νεκρών που ο άνεμος τσουλάει μακριά: μόνο αραχνοιστούς από πλεγμένες σχέσεις που ψάχνουν να βρουν σχήμα.
Σύμφωνα με τη ρωμαϊκή μυθολογία η Ερσιλία (Hersilia) ήταν μια από τις Σαβίνες παρθένες που είχαν απαχθεί, κατόπιν σύζυγος του Ρωμύλου, η οποία μετά το θάνατό της θεοποιήθηκε. Μεσολάβησε με επιτυχία στον πόλεμο ανάμεσα στους Ρωμαίους και τους Σαβίνους, καταφέρνοντας να τους συμφιλιώσει. Έγινε αθάνατη όταν την χτύπησε κεραυνός του Δία και λατρεύονταν σαν την θεά του θάρρους με το όνομα Ηοra.
Κίχλη -Γιώργος Σεφέρης,
Καινούρια στην αρχή σαν τα μωρά,
που παίζουν στα περβόλια με τα κρόσσια του ήλιου,
κεντούν παραθυρόφυλλα χρωματιστά και πόρτες
γυαλιστερές πάνω στη μέρα-
όταν τελειώνει ο αρχιτέκτονας αλλάζουν,
ζαρώνουν ή γελούν ή ακόμη πεισματώνουν
μ’ εκείνους που έφυγαν μ’ άλλους που θα γυρίσουν αν μπορούσαν ή που χάθηκαν, τώρα που έγινε
ο κόσμος ένα απέραντο ξενοδοχείο.
Χώρες του Ήλιου και δεν μπορείτε να αντικρύσετε τον Ήλιο Χώρες του ανθρώπου. Και δεν μπορείτε να αντικρύσετε τον άνθρωπο.
Άκουσα τη φωνή
καθώς κοίταζα στη θάλασσα να ξεχωρίσω
ένα καράβι που το βούλιαξαν εδώ και χρόνια-
το 'λεγαν «Κίχλη» ένα μικρό ναυάγιο- τα κατάρτια,
σπασμένα, κυματίζανε λοξά στο βάθος, σαν πλοκάμια
η μνήμη ονείρων...
