Φοιτήτρια: Ευαγγελία Παπαδοπούλου
Επιβλέπων: Ανδρέας Νικολοβγένης
Σχολή: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 2023
Ο Άγιος Παντελεήμων ή Άγιος Παντελεήμονας είναι παραθαλάσσιος οικισμός της Ηλείας στην Περιφερειακή Ενότητα Ηλείας. Βρίσκεται στα βορειοδυτικά παράλια της Πελοποννήσου στον κόλπο της Κυλλήνης, και στα νοτιοδυτικά της λιμνοθάλασσας του Κοτυχίου, ενώ απέχει 5 χλμ περίπου από τον οικισμό των Λεχαινών. Ως ξεχωριστός οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1971 να απογράφεται στον τότε δήμο Λεχαινών. Σύμφωνα με το Σχέδιο Καλλικράτης εντάσσεται στη δημοτική κοινότητα Λεχαινών που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Κάστρου - Κυλλήνης του Δήμου Ανδραβίδας – Κυλλήνης. Η κολυμβητική ακτή της περιοχής αποτελεί παράλιο τμήμα ενός ανοιχτού κόλπου, μήκους 37 χλμ. με μέσο πλάτος 15 μ. και προσανατολισμό βορειοδυτικό. Τόσο η παράκτια ζώνη όσο και ο θαλάσσιος πυθμένας είναι αμμώδεις, με την παράκτια ζώνη να είναι σε μεγάλο ποσοστό τροποποιημένη, διότι το βορειοανατολικό άκρο της ακτής οροθετείται από το αλιευτικό καταφύγιο του Αγίου Παντελεήμονα, ενώ στο όριο της παραλίας υπάρχουν διάσπαρτα μόνιμα αυθαίρετα κτίσματα. Ο οικισμός του Αγίου Παντελεήμονα αποτελεί παράδειγμα ενός από τους πλέον μόνιμους αυθαίρετους οικισμούς που δημιουργήθηκαν εντός των ορίων του αιγιαλού. Η καταπάτηση ξεκίνησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 με τον οικισμό να έχει πλέον σχηματιστεί στην σημερινή μόνιμη μορφή του την δεκαετία του 1990, και σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει πλέον πληθυσμό 37 μόνιμους κατοίκους. Στον οικισμό παρατηρούνται κάποια επαναλαμβανόμενα στοιχεία που μαρτυρούν την υφιστάμενη κατάσταση ενός κοινωνικού συνόλου που προσπαθεί να διαμορφώσει μια νέα τάξη εντός της συνολικής αταξίας. Ο οικισμός δεν διαθέτει αποχετευτικό δίκτυο και εξυπηρετείται, στο σύνολό του, μέσω ιδιωτικών συστημάτων αποχέτευσης, και δεξαμενών νερού τοποθετημένων σε μεταλλικές βάσεις. Οι ιδιώτες έχουν προσδώσει ονόματα οδών στις αυτοσχέδιες διαδρομές που καταλήγουν στην κάθε κατοικία, ενώ έχουν τοποθετήσει και σημάνσεις στους δρόμους ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε παραθεριστή. Σε αντιδιαστολή με την ιδιωτική πρωτοβουλία του κάθε αυθαιρετούντα για τις απαραίτητες ανέσεις του αυθαίρετου οικήματος, ο οικισμός ηλεκτροδοτείται από τον δήμο, ενώ προσφέρονται και υπηρεσίες οδοκαθαρισμού.
Η διπλωματική εργασία προτείνει τη διατήρηση του οικισμού ως έχει ως προς τις ιδιωτικές ιδιοκτησίες και την επέμβαση μόνο στον δημόσιο χώρο της περιοχής μέσω τριών αναδρομικών επεμβάσεων αστικού σχεδιασμού:
1. Η πρώτη πρόταση δίνεται με την μορφή ενός συστήματος επανένταξης της κύριας οδικής αρτηρίας και της διαμόρφωσης ενός νέου αστικού ιστού, με την διάνοιξη νέων περασμάτων προς τη θάλασσα, οι οποίες περνούν μέσα από τον πυκνά δομημένο οικισμό, και μέσω της δημιουργίας ενός νέου περιβάλλοντος με δημόσιο και προσβάσιμο χαρακτήρα.
2. Η δεύτερη επέμβαση γίνεται μέσω της αντιμετώπισης της περιοχής της παραλίας, η οποία εξαιτίας της καταπάτησης ανά τακτά χρονικά διαστήματα ισοπεδώνεται σε μια προσπάθεια καθαρισμού της περιοχής με αποτέλεσμα να καταστρέφονται οι αμμοθίνες.
3. Και η τρίτη πρόταση αναδεικνύει την ανάπτυξη ενός νέου σημαντικού δημόσιου χώρου, της πλατεία της εκκλησίας του Αγίου Παντελεήμονα.
Στη δυτική πλευρά του οικισμού ο ποδηλατόδρομος και ο πεζόδρομος της παρέμβασης λειτουργούν ως ένα επιπλέον όριο μεταξύ της παραλίας και των αυθαιρέτων δημιουργώντας έτσι μία νέα οριογραμμή αιγιαλού και δίνοντας την δυνατότητα να δημιουργηθεί και να εξελιχθεί ένας νέος δημόσιος χώρος.
Ο πεζόδρομος εξαπλώνεται εντός του οικισμού γραμμικά και δημιουργεί νέες διόδους με τελικό προορισμό την παραλία και τις νέες παρεμβάσεις με τελική κατάληξη τη θάλασσα. Σαν επιπλέον στοιχείο της αστικής ανάπλασης δημιουργούνται τέσσερεις χώροι στάθμευσης, που εξυπηρετούν σε δυναμικότητα τις ανάγκες και των κατοίκων αλλά και των όσων τουριστών και λουόμενων θέλουν να επισκεφθούν τον οικισμό καθώς η πρόσβαση των αυτοκινήτων περιορίζεται από τη μία πλευρά του οικισμού και τοποθετείται εκτός της οριογραμμής του αιγιαλού.
Ο αριθμός των χώρων στάθμευσης υπολογίστηκε με βάση τις εισροές και εκροές επισκεπτών καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, σε συνδυασμό με τους μόνιμους κατοίκους του οικισμού.
Στο βορειοανατολικό άκρο της ακτής, υπάρχει χώρος ελλιμενισμού μικρών ιδιωτικών πλεούμενων, το λιμάνι του Αγίου Παντελεήμονα, το οποίο διαχωρίζει την ακτή σε δύο μέρη. Βασικό κριτήριο για την διαμόρφωση της παραλίας είναι οι αμμοθίνες. Η καταστροφή των αμμοθινών είναι αποτέλεσμα και της δόμησής επάνω τους, στο νότιο δυτικό τμήμα του οικισμού, η οποία φτάνει στη θάλασσα, αλλά και λόγω της ύπαρξης του μικρού λιμανιού.
Οι απορρίψεις των μικρών σκαφών που προσεγγίζουν την παραλία και περιλαμβάνουν αστικά απόβλητα και απορρίμματα, η πιθανή διαρροή πετρελαίου από σκάφη με ελλιπή συντήρηση, και η έλλειψη καθαρισμού και συντήρησης του αλιευτικού καταφυγίου αποτελούν καταγεγραμμένες πηγές ρύπανσης, με αποτέλεσμα νεκρά φύκια να συγκεντρώνονται πλευρικά του λιμανιού και να παρατηρείται ανάπτυξη άλγης, η οποία αποτελεί ένδειξη ρύπανσης, στις όχθες της παραλίας.
Η αντιμετώπιση σε αυτό το φαινόμενο των κατοίκων είναι ο καθαρισμός της παραλίας με τεχνητά μέσα δηλαδή η απαλλοτρίωση και η ισοπέδωση της παραλίας από καθετί που βρίσκεται πάνω καταστρέφοντας με αυτό τον τρόπο ένα πολύ ευαίσθητο οικοσύστημα.
Στο σημείο της πρότασης που αφορά στην παραλία στη νοτιοδυτική πλευρά του οικισμού, τοποθετούνται εφτά προβλήτες με αφετηρία το νέο όριο που δημιουργείται μεταξύ του νέου αστικού ιστού και των αυθαιρέτων και έχουν κατάληξη εντός της θάλασσας δίνοντας έτσι την δυνατότητα πρόσβασης χωρίς την καταπάτηση των αμμοθινών καθώς δεν ακολουθούν το ανάγλυφο της ακτής, αλλά υπερυψώνονται πάνω από την παραλία και τις αμμοθίνες. Επιπλέον στοιχείο της οργάνωσης της παραλίας είναι ένα νέο αναψυκτήριο με λιτή μορφολογία και ικανό μέγεθος.
Σε κομβικά σημεία πύκνωσης δραστηριοτήτων του νέου κανάβου τοποθετούνται “τραγάτες”, δηλαδή εφήμερες κατασκευές που συνέθεταν την μορφή της παραθεριστικής κατοικίας στο παρελθόν πριν αυτή αποκτήσει τη σημερινή μόνιμη μορφή της. Η παραλία του Αγίου Παντελεήμονα αποτελούσε πάντοτε μια περιοχή παραθερισμού και αναψυχής για τους κατοίκους των γύρω χωριών. Η αρχική εμφάνιση των παραθεριστικών κατοικιών είχε την μορφή της τραγάτας, μιας υπερυψωμένη ξύλινης κατασκευής στα χωράφια, ή στις παραλίες για τον παραθερισμό των ζεστών ημερών.
Οι νέες “τραγάτες”,επαναδιατυπώνουν την προγενέστερη μορφή με μια νέα ανθεκτική δομή και υλικά που απαντώνται στην περιοχή και εξυπηρετούν μια περισσότερο μόνιμη κατοίκηση της παραλίας από τους λουόμενους.
Οι νέες αυτές κατασκευές αποτελούν ένα φόρο τιμής στις τοπικές παραδόσεις καθώς τα υλικά με τα οποία φτιάχνονται είναι πλήρως ανακυκλώσιμα και η τεχνική είναι γνωστή στους περισσότερους ντόπιους. Πρόκειται για μικρές καλύβες που στη συγκεκριμένη περίπτωση λειτουργούν ως ξαπλώστρες και σκίαστρα. Η κατασκευή τους γίνεται από ξύλο, καλάμια και χόρτα. H παραδοσιακή τραγάτα, έχει τέσσερα πόδια από κορμούς κυπαρισσιών, κάποια διαγώνια, που συγκρατούν τα πόδια. Στο επίπεδο του δαπέδου δημιουργείται, η λεγόμενη, κρεβατίνα, ένα σύνολο από οριζόντια δοκάρια τα οποία δημιουργούν ένα παχύ στρώμα από φύλα και καλάμια.
Η κατασκευή κλείνεται πλευρικά από τις μπάντες, ένα στρώμα από κάθετα καλάμια και χόρτα το οποίο περικλείεται από οριζόντια καλάμια, και αποτελούν τους τοίχους της κατασκευής.
Οι πάσσαλοι και οι μπάντες δένονται με βούρλα τα οποία έχουν περάσει από άρνισμα, ενώ η σκεπή αποτελείται από ένα συμπαγές στρώμα από καλάμια.
Στο δεύτερο σκέλος της παραλίας δηλαδή στην βορειοδυτική πλευρά του οικισμού έχει δημιουργηθεί εξαιτίας της ρύπανσης που αναφέρθηκε μία μικρή λίμνη μέσα σε έναν βάλτο από φύκια επομένως η παρέμβαση μεταφέρεται στο ακόμη πιο βόρειο κομμάτι του οικισμού.
Ο νέος πεζόδρομος του αστικού ιστού περνά μέσα από τον πυκνά δομημένο οικισμό και καταλήγει σε ένα νέο όριο μεταξύ της παραλίας και των αυθαιρέτων, πριν συνεχίσει την πορεία προς τη θάλασσα μέσω των νέων προβλητών. Αντίστοιχα με την νοτιοδυτική παραλία, τοποθετούνται τραγάτες στα κομβικά σημεία του νέου κανάβου καθώς και ένα surf shop προς εξυπηρέτηση των αναγκών αλλά και των συνηθειών των κατοίκων όχι μόνο του Αγίου Παντελεήμονα αλλά και των υπόλοιπων περιοχών που δραστηριοποιούνται έντονα σε αυτό το άθλημα λόγων των καιρικών συνθηκών της περιοχής που το ευνοούν.
Η τρίτη παρέμβαση επικεντρώνεται στην περιοχή περιμετρικά της εκκλησίας του Αγίου Παντελεήμονα όπου δημιουργείται μία νέα ανοιχτή υπαίθρια αγορά στην οποία και μεταφέρεται η πιο βασική ίσως εκδήλωση που συμβαίνει ετησίως στον οικισμό, το πανηγύρι δηλαδή του Αγίου Παντελεήμονα.
Η αγορά σχηματίζεται γύρω από την εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα περικλείοντας την νέα πλατεία που φιλοξενεί δραστηριότητες όπως αυτές του πανηγυριού, και αντίστοιχες εκδηλώσεις που αφορούν τις παραδόσεις και την κουλτούρα της περιοχής. Η κατασκευή αντλεί στοιχεία από την τοπική αρχιτεκτονική και λειτουργεί ως επί το πλείστον ως άλλο ένα όριο.
Το στέγαστρο της αγοράς ακολουθεί έναν εφήμερο χαρακτήρα με την τοποθέτηση αποσπώμενων καραβόπανων, ενώ το πλέγμα της κατασκευής δίνει την αίσθηση του ορίου χωρίς ωστόσο να είναι ένα πραγματικό όριο. Η νέα πλατεία και αγορά που δημιουργείται είναι προσβάσιμη από το νέο αστικό πλέγμα βορειοανατολικά και και βορειοδυτικά της νέας αγοράς. Η πλατεία σχηματίζεται ως ένα αστικό αντίβαρο από την παραλία και ως ένας επιπλέον ισχυρός δημόσιος χώρος από την άλλη πλευρά.
Το σύνολο των παρεμβάσεων της διπλωματικής υπήρξε ένα πείραμα επανάκτησης ενός καταπατημένου δημόσιου χώρου και μια προσπάθεια δημιουργίας ενός νέου αστικού πλαισίου που θα εξυπηρετεί τις ανάγκες ενός χώρου προσπελάσιμου από όλους χωρίς να επεμβαίνει στο ήδη υπάρχων ιδιωτικό μέλος μιας περιοχής, είτε νόμιμου είτε αυθαίρετου. Η αποταμιευμένη γνώση από την μελέτη παραδειγμάτων της ερευνητικής οδήγησε στον εντοπισμό των παθογενειών του Αγίου Παντελεήμονα και μέσα από έναν αναδρομικό αστικό σχεδιασμό το ιδιωτικό διατηρήθηκε και το δημόσιο εξυγιάνθηκε. Με την δημιουργία νέων υποδομών με απότοκο το συλλογικό καλό και με την ένταξη στον σχεδιασμό για την διατήρηση ενός τοπικού εύθραυστου οικοσυστήματος ο Άγιος Παντελεήμονας θα μπορούσε να αποτελέσει την βάση για την εξυγίανση και άλλων παρόμοιων αυθαίρετων οικισμών.
Retrospective urban design: Interventions in the seaside settlement of Agios Panteleimon in Ilia
Student: Evaggelia Papadopoulou
Supervisor: Andreas Nikolovgenis
University of Ioannina, 2023
Abstract
Agios Panteleimon or Agios Panteleimon is a seaside settlement of Ilia in the Regional Unit of Ilia. It is located on the northwestern coast of the Peloponnese in the bay of Kyllini, and southwest of the lagoon of Kotichi, while it is about 5 km from the settlement of Lehaina. As a separate settlement it is officially mentioned in 1971 to be listed in the then municipality of Lehaina. According to the Kallikrates Plan, it is part of the municipality of Lechaina, which is part of the district of Kastro - Kyllini in the municipality of Andravida - Kyllini. The swimming coast of the area is a coastal part of an open bay, 37 km long with an average width of 15 m and oriented north-west. Both the coastal zone and the seabed are sandy, with the coastal zone being largely modified, as the north-eastern end of the coast is marked by the fishing shelter of Agios Panteleimon, while permanent arbitrary buildings are scattered along the beach's boundary. The settlement of Agios Panteleimon is an example of one of the most permanent arbitrary settlements created within the boundaries of the beach. Encroachment began in the early 1970s with the settlement having been formed into its current permanent form in the 1990s, and according to the 2011 census, it now has a population of 37 permanent residents. Encroachment began in the early 1970s with the settlement having been formed in its current permanent form in the 1990s, and according to the 2011 census it now has a population of 37 permanent residents. Some recurring elements can be observed in the settlement that testify to the existing state of a society that is trying to form a new order within the overall disorder. The settlement has no sewerage system and is served, in its entirety, by private sewage systems and water tanks mounted on metal supports. The private owners have given street names to the improvised paths leading to each house, and have placed road markings on the roads according to the needs of each holidaymaker. In contrast to the private initiative of each self-contained person for the necessary amenities of the arbitrary dwelling, the settlement is electrified by the municipality and street cleaning services are offered.
The thesis proposes to maintain the settlement as it is in terms of private properties and to intervene only in the public space of the area through three retrospective urban planning interventions:
1. The first proposal is given in the form of a system of reintegration of the main road system and the creation of a new urban fabric, with the opening of new passages to the sea, which pass through the densely built-up settlement, and through the creation of a new environment with a public and accessible character.
2. The second intervention is through the treatment of the beach area, which due to encroachment is periodically flattened in an attempt to clean up the area, resulting in the destruction of the sand dunes.
3. And the third proposal highlights the development of a new important public space, the square of the church of St. Panteleimon.
On the western side of the settlement, the bicycle path and the pedestrian walkway of the intervention act as an additional boundary between the beach and the unauthorized areas, thus creating a new boundary line of the beach and enabling a new public space to be created and developed. The pedestrian walkway spreads within the settlement linearly and creates new passageways with the final destination being the beach and the new interventions with the final destination being the sea. As an additional element of the urban regeneration, four parking spaces are created, which serve the needs of the residents as well as those of the tourists and bathers who want to visit the settlement, as car access is limited from one side of the settlement and is placed outside the boundary of the beach. The number of parking spaces was calculated based on the inflow and outflow of visitors throughout the year, combined with the residents of the settlement.
At the northeastern end of the coast, there is a berthing area for small private boats, the port of Agios Panteleimon, which divides the coast into two parts. The main criterion for shaping the beach is the sand dunes. The destruction of the sand dunes is the result of the building on them, in the south-western part of the settlement, which reaches the sea, but also due to the existence of the small harbour. Discharges from small boats approaching the beach, including municipal waste and litter, possible oil spills from poorly maintained boats, and lack of cleaning and maintenance of the fishing shelter are recorded sources of pollution, resulting in dead seaweed accumulating on the sides of the harbour and algae growth, which is an indication of pollution, on the beach shores.
The response to this phenomenon of the residents is the cleaning of the beach by artificial means, that is, the expropriation and levelling of the beach from everything on it, thus destroying a very sensitive ecosystem.
At the point of the proposal concerning the beach on the south-western side of the settlement, seven piers are placed, starting from the new boundary created between the new urban fabric and the unauthorised buildings and ending in the sea, thus allowing access without encroaching on the dunes as they do not follow the topography of the coast but are raised above the beach and the dunes. An additional element of the beach organisation is a new refreshment area of simple morphology and adequate size.
At nodal points of the new canoe's activity density, "tragates" are placed, i.e. ephemeral structures that composed the form of the holiday home in the past before it acquired its current permanent form. The beach of Agios Panteleimon has always been an area of recreation and leisure for the inhabitants of the surrounding villages. The original appearance of the holiday homes was in the form of a travertine house, a raised wooden structure in the fields, or on the beaches for holidaying on hot days.
The new 'travertines', reinterpret the earlier form with a new durable structure and materials found in the area and cater for a more permanent occupation of the beach by bathers.
These new structures are a tribute to local traditions as the materials with which they are made are fully recyclable and the technique is familiar to most locals. They are small huts that in this case serve as sunbeds and sunshades. They are made of wood, reeds and grass. The traditional trapeze has four legs made of cypress logs, some of them diagonal, which hold the legs together. At floor level, a so-called bed is created, a set of horizontal beams which create a thick layer of algae and reeds. The structure is enclosed laterally by the bands, a layer of vertical reeds and grasses enclosed by horizontal reeds, which form the walls of the structure. The piles and the bands are tied with brush which has been brined, while the roof consists of a solid layer of reeds.
On the second part of the beach i.e. on the north-western side of the settlement a small pond has been created due to the pollution mentioned in the report, in a swamp of seaweed therefore the intervention is transferred to the even more northern part of the settlement.
The new urban walkway passes through the densely built-up settlement and ends at a new boundary between the beach and the unauthorised buildings, before continuing its course to the sea via the new jetties. Similarly to the south-western beach, trawlers are placed at the focal points of the new canal and a surf shop to serve the needs and habits of the residents not only of Agios Panteleimon but also of the other areas that are very active in this sport due to the weather conditions of the area that favour it.
The third intervention focuses on the area around the church of Agios Panteleimon, where a new open-air market is being created and where the most important annual event in the village, the Agios Panteleimon festival, is being held.
The market is formed around the church of Agios Panteleimon, enclosing the new square that hosts activities such as the fair, as well as events related to the traditions and culture of the area. The structure draws on elements from local architecture and functions mostly as another boundary.
The market canopy follows an ephemeral character with the placement of detachable canopies, while the grid of the structure gives the sense of a boundary without being an actual boundary. The new square and market created is accessible from the new urban grid northeast and and northwest of the new market. The square is formed as an urban counterweight from the beach and as an additional strong public space on the other side.
All the interventions of the thesis were an experiment in reclaiming a trespassed public space and an attempt to create a new urban framework that would serve the needs of a space accessible to all without interfering with the existing private member of an area, whether legal or arbitrary. The accumulated knowledge from the research paradigm study led to the identification of the pathologies of St. Panteleimon and through a retrospective urban design the private was preserved and the public was sanitized. By creating new infrastructure with an outgrowth of the collective good and by integrating planning to preserve a local fragile ecosystem, Agios Panteleimon could be the basis for the rehabilitation of other similar arbitrary settlements.
