Τίτλος: Ανάκτηση, Ανάδειξη, Αναβάθμιση
Υπότιτλος: η περίπτωση του αρχαίου οχυρωματικού περιβόλου της Αθήνας
Φοιτητής: Γιαννακόπουλος - Τσελίκας Ιωάννης
Επιβλέπων καθηγητής : Γεώργιος Πανέτσος
Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Μάρτιος 2017
Περιπλανώμενος στη σύγχρονη Αθήνα, δύσκολα μπορεί κανείς να αντιληφθεί και να διακρίνει τα «όρια» μεταξύ του αρχαίου και του νέου. Στη συμπλοκή του εμφανούς και αφανούς ιστορικού φυσικού τοπίου με αυτό του θεσμικού-δομημένου, έχει επέλθει μια δυσδιάκριτη σχέση ανάμεσα τους. Ένα βασικό στοιχείο διάκρισης και οριοθέτησης που λείπει από τη σύγχρονη πραγματικότητα της Αθήνας και επιζητά την Ανάκτηση του είναι ο αρχαίος οχυρωματικός περίβολος της Αθήνας, γνωστός και ως Θεμιστόκλειος περίβολος.
ΑΝΑΚΤΗΣΗ
Τα τείχη αποτελούσαν ένα από τα σημαντικότερα ορόσημά της αρχαίας Αθήνας. Αυτά όριζαν την έννοια του «άστεως» και της υπαίθρου, αυτά διαμόρφωναν την ταυτότητα της πόλης, αυτά συμβόλιζαν την έννοια του ασφαλούς «εμείς» και του άγνωστου «άλλου». Σήμερα, ο μεγάλος όγκος των αποκαλυφθέντων τμημάτων του τείχους παραμένει αφανής, δεδομένου ότι απουσιάζει η ουσιαστική και ολοκληρωμένη προβολή του μνημείου. Μεγάλος αριθμός καταλοίπων του έχει βρεθεί σε καθεστώς αφάνειας κάτω από τη σύγχρονη ανάπτυξη της πόλης, σε ιδιαίτερες συνθήκες προστασίας κάτω από το αστικό έδαφος, σε μικρό ή μεγάλο βάθος, ανάμεσα σε θεμέλια και υποδομές της πόλης.
Στη παρούσα μελέτη, η στρατηγική ανάδειξης του αρχαίου τείχους που ακολουθείται εξυπηρετεί μια ενιαία ανάδειξη ενός μεγάλου τμήματός του, στην οποία τα αρχαιολογικά κατάλοιπα και οι πληροφορίες που αντλούνται σε σχέση με τις θέσεις, τη μορφή και την έδρασή του δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για τη σύλληψη της. Επιπλέον, το τμήμα του τείχους που επιλέχθηκε βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της Αθήνας και συγκεκριμένα βορειοανατολικά εντός του ιστορικού τριγώνου, με αποτέλεσμα την αλληλοεπικάλυψη του με δημόσια και ιδιωτικά κτήρια, και χώρους. Η συμβίωση των παραπάνω έχει μια ενδιαφέρουσα επίδραση όχι μόνον στην αρχαιολογική ενότητα του τείχους αλλά και σε στοιχεία της σύγχρονης αθηναϊκής πραγματικότητας, που συνέχονται λόγω της τοπογραφικής ένταξής τους στον αστικό ιστό.
Η ενιαία ανάδειξη τμήματος του μνημείου του αρχαίου οχυρωματικού περιβόλου της Αθήνας είναι μια αστική επέμβαση παράλληλα στα ίχνη των αρχαίων τειχών, η οποία περιλαμβάνει
• τον αρχαιολογικό περίπατο πάνω στην αρχαία στάθμη της κιμιλιάς (αρχαίος βράχος πάνω στον οποίο εδραζόταν το τείχος), και
• τον αστικό περίπατο στο δομημένο περιβάλλον της σύγχρονης πόλης στο οποίο το ιστορικό μνημείο αποκαλύπτεται και αναδεικνύεται.
Η επέμβαση αυτή ξεκινά και ολοκληρώνεται από το Γρυπάρειο Μέγαρο μέχρι και τη πλατεία Κολοκοτρώνη ή και το αντίθετο. Στο ενδιάμεσο, η επέμβαση περιλαμβάνει την πλατεία Κλαυθμώνος και τα δυο οικοδομικά τετράγωνα εκατέρωθεν της. Πλαισιώνεται μέσω της δημιουργίας ενός μουσείου για τα αρχαία τείχη της Αθήνας διακοπτόμενο από την πλατεία όπου ο αρχαιολογικός της χώρος και οι επεμβάσεις που παρουσιάζονται, διατήρησαν τον δημόσιο χαρακτήρα της.
ΑΝΑΔΕΙΞΗ
Η ανάδειξη του οχυρωματικού περιβόλου της Αθήνας διακρίνεται σε τρεις βασικές ενότητες. Συνολικά οργανώνεται σε μια διαδρομή παράλληλα στα αρχαία κατάλοιπα, στη θέση της αρχαίας εξωτερικής περιφερειακής οδού.
Α Ενότητα | 1ο τμήμα Μουσείου Αρχαίων Τειχών
Β Ενότητα | Αρχαιολογικός χώρος Κλαυθμώνος
Γ Ενότητα | 2ο τμήμα Μουσείου Αρχαίων Τειχών
Προγράμματα
Η αποκάλυψη και έκθεση αρχαιολογικών τμημάτων του αρχαίου τείχους της Αθήνας αποτέλεσε το βασικό εφαλτήριο σχεδιασμού της συνολικής πρότασης. Γύρω από αυτή, πολλά από τα υπόγεια και ισόγεια δημοσίων και ιδιωτικών κτηρίων επέμβασης ενοποιήθηκαν, όπως και αυτά με τη σειρά τους ενοποιήθηκαν με δημόσιους χώρους και πλατείες, δημιουργώντας έτσι την «βιτρίνα» για το αρχαίο μνημείο.
Το μουσείο αποτέλεσε μια από τις «βιτρίνες» ανάδειξης του, κυρίως στους κλειστούς ιδιωτικούς υπόγειους χώρους του δομημένου περιβάλλοντος τους οποίους διέσχιζε. Οι ανοιχτοί δημόσιοι χώροι όπως οι πλατείες Κλαυθμώνος και Κολοκοτρώνη αποτέλεσαν το δημόσιο βάθρο του αρχαιολογικού μνημείου μέσα στη πόλη. Γύρω από την αρχαία στάθμη αποκάλυψης του τείχους, πολλά ακόμα προγράμματα υποστήριξαν το εγχείρημα. Προγράμματα
• εμπορικών χρήσεων, όπως μαγαζιά σε στοές, bookstores, καφετέριες, εστιατόριο,
• πολιτισμικών χρήσεων, όπως θέατρα, αθηναϊκά μουσεία, εκθεσιακοί χώροι,
• αναψυχής, όπως κερκίδες, πλατώματα δημοσίων δραστηριοτήτων, μνημεία και διαμορφώσεις πλατειών με περιβάλλοντα χώρο πρασίνου, μονοπατιών και σημείων στάσης.
Προσβάσεις
Η προσβασιμότητα του ιδιωτικού χώρου του μουσείου επιτυγχάνεται από τα δυο άκρα του [Γρυπάρειο Μέγαρο, Πλατεία Κολοκοτρώνη]. Η συνέχεια και ιδιωτικότητα του διακόπτεται από τη πλατεία Κλαυθμώνος που παραμένει δημόσια, αποτελεί σημείο πρόσβασης, και ο επισκέπτης που έχει εισιτήριο μπορεί μπει και στα δυο τμήματα του μουσείου.
Α Ενότητα | 1ο τμήμα Μουσείου Αρχαίων Τειχών
Α1 | Πρόσβαση Α Ενότητας | Γρυπάρειο Μέγαρο
Η πρώτη ενότητα του Μουσείου περιλαμβάνει την πρώτη κύρια πρόσβαση από τη διασταύρωση των οδών Σοφοκλέους, Αριστείδου και Πεσμαζόγλου, σε τμήμα του ισογείου του Γρυπαρείου Μεγάρου. Εδώ έχουμε τον χώρο υποδοχής του μουσείου, την αίθουσα των εισιτηρίων με άλλες απαραίτητες υποστηρικτικές λειτουργιές.
Α2 | Αρχαιολογικός Χώρος
Με την ενοποίηση τμημάτων τεσσάρων διαφορετικών υπογείων κτηρίων, επαναφέρεται η συνέχεια των καταλοίπων των αρχαίων τειχών που βρίσκονται αποσπασμένα στα υπόγεια του κάθε κτίσματος. Επίσης, με την ενοποίηση των υπογείων, πραγματοποιούνται στρατηγικές κινήσεις, όπως η κατεδάφιση τριώροφου τμήματος του οικοπέδου της Αριστείδου 10-12 στον ακάλυπτο του οικοδομικού τετραγώνου και αναδιαμορφώσεις τμημάτων των εσωτερικών στοών του τετραγώνου και των συνδέσεων τους. Σκοπός, η παροχή του απαραίτητου φυσικού φωτισμού του μουσείου, και η καλύτερη δυνατή προβολή και ανάδειξη του αρχαίου τείχους στον υπόγειο χώρο.
Β Ενότητα | Αρχαιολογικός χώρος Κλαυθμώνος | Μνημεία Επιτιθέμενων και Αμυνόμενων
Στη συνέχεια, μέσω μιας υπόγειας υποχώρησης του εδάφους, πραγματοποιείται η σύνδεση του μουσείου με τον δημόσιο χώρο της πλατείας Κλαυθμώνος. Περνώντας μέσα από αυτό το πέρασμα, αποκαλύπτεται η τοπογραφία της κιμηλιάς (αρχαίου βράχου) μαζί με τα διατηρημένα τείχη της και τη τάφρο, καθώς και δυο μνημεία που υπάρχουν εκατέρωθεν.
Για τις ανάγκες και την αξία της ανάδειξης της πορείας του τείχους που επιλέχθηκε, ο υπόγειος σταθμός παύει να λειτουργεί και χάρη στα σχέδια των ανασκαφών επαναφέρεται η αρχαία τοπογραφία του εδάφους και τα αρχαία επανατοποθετούνται στη θέση τους.
Η προτεινόμενη διαμόρφωση της πλατείας, βασίστηκε στην διδακτική αξία που μας προσφέρει το αρχαίο τείχος σε αυτό τμήμα του. Η καμπή που παρατηρείται στη συνέχεια του, οι έντονες διαφορές που παρουσίαζε η τοπογραφία και αλλά στοιχεία, το έθεταν ευάλωτο σημείο για τους αμυνόμενους της πόλης. Γι αυτό και επιλέγεται να δημιουργηθεί ένα δραματικό σκηνικό μάχης-πολιορκίας. Τα δυο μνημεία αντιπροσωπεύουν τους επιτιθέμενους και τους αμυνόμενους και αποτελούν προσβάσεις για τον αρχαιολογικό χώρο της πλατείας.
Τα δύο αυτά μνημεία και η συνδιαλλαγή τους, στοχεύουν σε μια βιωματική αρχιτεκτονική σύνθεση η οποία ενισχύει ταυτόχρονα τη ιστορικά διδακτική του αξία. Παράλληλα, αποκτούν και αυτά τις τυπικές χρήσεις ενός δημοσίου χώρου, όπως κερκίδες, πλατώματα δραστηριοτήτων, εποπτικά σημεία παρατήρησης κα.
Ως αναφορά τον περιβάλλοντα χώρο, πραγματοποιείται μια υψομετρική διαμόρφωση της πλατείας, όπως και του πρασίνου, με σκοπό την ανάδειξη των δυο μνημείων και του αρχαιολογικού χώρου. Στο νότιο τμήμα της πλατείας διατηρείται η πυκνή βλάστηση και διαμορφώνονται ελεύθερα μονοπάτια με κατά τόπους ανοιχτές επιφάνειες.
Με τις προτεινόμενες επεμβάσεις προβλέπεται να αυξηθεί η επισκεψιμότητα της πλατείας. Γι αυτό το λόγο προτείνεται η βελτίωση της προσβασιμότητας της, μέσω της υπόγειας άμεσης σύνδεσης της με τη πλατεία Κοραή στην οποία βρίσκεται και το Μετρό του Πανεπιστημίου. Η σύνδεση αυτή αποκτά τον χαρακτήρα εμπορικής στοάς καθώς από τη μία πλευρά τοποθετούνται μαγαζιά τα οποία θα ζωντανεύσουν το υπόγειο πέρασμα. Μέσω αυτής, γίνεται η δυνατή η σύνδεση με την πλατεία Κλαυθμώνος, τον αρχαιολογικό χώρο της πλατείας και με το εστιατόριο του.
Γ Ενότητα | 2ο τμήμα Μουσείου Αρχαίων Τειχών
Η αρχαία στάθμη του εδάφους έχει αυξηθεί αισθητά, φτάνοντας στο σημείο να ταυτιστεί σχεδόν με το επίπεδο της πλατείας. Έτσι, η ενότητα αυτή δεν διαθέτει τον αρχαιολογικό θησαυρό που διαθέτουν οι δυο πρώτες αλλά λειτουργεί υποστηρικτικά.
Γ1 | Πολιτισμικό τετράγωνο | συνδετήρας πολιτισμικών χώρων
Σε αυτό το τμήμα η πρόταση μου έχει διπλό στόχο. Πρώτον, οργανώνεται πάνω στην πορεία του αρχαίου τείχους αποκαθιστώντας όσο το δυνατόν τη συνέχεια του. Δεύτερον, είτε εφάπτεται είτε διαπερνά το οικοδομικό τετράγωνο που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη κτηρίων πολιτισμού όπως το μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, το κατεστραμμένο από πυρκαγιά κτήριο του Ziller και τα Θέατρα Αττικόν και Απόλλων, που σήμερα είναι ανενεργά, συνδέοντας τα άμεσα με την ενότητα αυτή του μουσείου. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζει την ενεργοποίηση, αναβίωση και αναβάθμιση τους.
Η επαναλειτουργία των θεάτρων τα οποία έχουν πρόσβαση από το νεοκλασικό κτήριο της οδού Σταδίου και το μουσείο των Αρχαίων Τειχών διασταυρώνονται και το σημείο αυτό τονίζεται με την εγκατάσταση δυο μεγάλων επιφανειών καμπύλης μορφής με μεταλλικό χωροδικτύωμα. Ο χώρος αυτός εσωτερικά γίνεται foyer για τα Θέατρα. Σε αυτό το πέρασμα, πραγματοποιείται και η σύνδεση με το Μουσείο της πόλεως των Αθηνών και έπειτα η σύνδεση με τον δημόσιο χώρο της πλατείας Κλαυθμώνος.
Επίσης, δημιουργείται μια κατασκευή μικρής κλίμακας που τοποθετείται βάσει στρατηγικής στον υπολειμματικό χώρο παράπλευρα της πολυκατοικίας της οδού Λαδά. Αυτή λειτουργεί ως δημόσιο μέσον προβολής του μουσείου - εξέδρα καθώς η θέα του καδράρει την μακρόστενη εκθεσιακή τάφρο του μουσείου.
Γ2 | Πρόσβαση Γ Ενότητας | πλατεία Κολοκοτρώνη
Προτείνεται η πρόσβαση για το μουσείο, να αποτελέσει πέρασμα από ένα αναστηλωμένο τμήμα του οχυρωματικού περιβόλου στο πραγματικό μεγαλειώδες μέγεθος του, μέχρι και την είσοδο στον χώρο υποδοχής και εισιτηρίων. Εντός του μουσείου, με την αναστήλωση του τείχους, επαναφέρεται η δομή της τάφρου η οποία και αποκτά εκθεσιακή λειτουργία, στη οποία μπορούν να λάβουν χώρα εκδηλώσεις και μόνιμες ή προσωρινές εκθέσεις.
ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ
Εν κατακλείδι, η ανάδειξη του περιβόλου, παράλληλα με αυτή των υλικών καταλοίπων του, είναι σε θέση να συμβάλλει σε μείζονα βαθμό σε εγχειρήματα οριοθέτησης αλλά και ανάδειξης του ιστορικού πυρήνα της πόλης. Σαν αποτέλεσμα, ενδυναμώνεται η ουσιαστική σχέση του πολίτη με την ιστορία της πόλης του.
Στη παρούσα διπλωματική, η ανάδειξη του αρχαίου οχυρωματικού περιβόλου ενισχύει και ενισχύεται από αστικά αθηναϊκά στοιχεία της σύγχρονης πραγματικότητας που είτε είναι παραμελημένα και υποβαθμισμένα είτε ανενεργά και κατεστραμμένα. Τέτοια στοιχεία είναι ακάλυπτοι χώροι οικοδομικών τετραγώνων, αθηναϊκές εμπορικές στοές, πολιτιστικοί χώροι όπως μουσεία και θέατρα αλλά και ανοιχτοί δημόσιοι χώροι, όπως πλατείες. Η γραμμική αυτή ενιαία ανάδειξη ενοποιεί όλες αυτές τις διαφορετικές πτυχές της πόλης τις οποίες ενισχύει και από τις οποίες ενισχύεται. Η πόλη αναβαθμίζεται.
