Τίτλος: Κέντρο Προβολής Περιβάλλοντος και Τοπικών Προϊόντων
Φοιτήτριες: Παπασηφάκη Κατερίνα, Μπαρμπαγαδάκη Ρωξάνη
Επιβλέπων καθηγητής: Σκουτέλης Νίκος
Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Νοέμβριος 2017
Η εργασία διαπραγματεύεται τον επανασχεδιασμό τμήματος του δημόσιου χώρου της Χωρας Σφακίων και τη μελέτη Κέντρου Προβολής Περιβάλλοντος και Τοπικών Προιόντων στο σημείο τομής του οικισμού με την κατάληξη του φαραγγιού του Παπα - Λαγκός. Η πρόταση έχει ως στόχο τη διαμόρφωση δημόσιου χώρου στη Χώρα Σφακίων που θα αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ τοπίου, επισκεπτών και Χώρας, τη διαμόρφωση ενός δημόσιου χώρου που θα ακολουθεί τη κίνηση του νερού με προορισμό μέσω του Κέντρου Προβολής περιβάλλοντος και Τοπικών Προϊόντων , την ευρύτερη περιοχή και το πολιτισμικό της περιβάλλον. Ο Δημόσιος αυτός χώρος που δημιουργείται και το κτίριο στη συγκεκριμένη θέση με τη λειτουργία που φιλοξενεί επιχειρούν να ενεργοποιήσουν τη σχέση του οικισμού με το φαράγγι, να λειτουργήσουν συμπληρωματικά στη βιωματική εμπειρία της περιπλάνησης , ενημερώνοντας και πληροφορώντας, επεξηγώντας και συγκεντρώνοντας τα στοιχεία της γύρω περιοχής, να λειτουργούν ως αφετηρία και ως κατάληξη για την πολυεπίπεδη ανάγνωση του τόπου. Τα εκθέματα αλλά και το ίδιο το κτίριο μέσα από τις σχέσεις που αναπτύσσει με το άμεσο και ευρύτερο περιβάλλον επιδιώκει να καταδείξει την αλληλεξάρτηση ανθρώπου και φύσης, εστιάζοντας στην αρμονική συνύπαρξή τους.
Η χώρα Σφακίων στην ευρύτερη περιοχή
Η Χώρα Σφακίων αποτελεί την έδρα του διευρυμένου Δήμου Σφακίων, στα νότια του νομού Χανίων. Στον τόπο αυτό άνθρωπος και τοπίο πλάστηκαν μαζί. Η μάλλον το τοπίο ίσως έπλασε τους ανθρώπους, τα κατασκευάσματά τους, να καθόρισε την ιστορία τους, το χαρακτήρα, τη συμπεριφορά και γιατί όχι, και την όψη. Ένα ιδιαίτερο τοπίο, που μαζί με τον άνθρωπο συνδιαμόρφωσαν ένα πολιτισμικό τοπίο μέσα από μια μακραίωνη σχέση, έπλασαν μια ταυτότητα, με χαρακτηριστικά αναγνωρίσιμα σε όλη την Ελλάδα.
Το εδαφικό πεδίο, το διαρκώς εξελισσόμενο, που διαμορφώνεται και διαμορφώνει τις κοινωνικές διεργασίες είναι κατά 86% ορεινό στο δήμο Σφακίων και ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της τοπογραφίας αποτελούν τα πολυάριθμα φαράγγια, οι βαθιές χαρακιές στους ασβεστολιθικούς σχηματισμούς. Μια από τις ετυμολογικές εξηγήσεις της λέξης Σφακιά υποστηρίζει ότι το όνομα προέρχεται από τη λέξη «σφαξ», που σημαίνει γήινο χάσμα. Τα φαράγγια, δημιούργημα κινήσεων πλακών και διάβρωσης από το τρεχούμενο νερό είναι δεκαέξι στον αριθμό στο Δήμο Σφακίων. Το φαράγγι Παπά- Λαγκός καταλήγει πάνω στη Χώρα Σφακίων και το Σφακιανό ανατολικότερα της Χώρας. Η ύπαρξη πολλών ενδημικών φυτών και ζώων, συνεισέφερε στην ένταξη του 65% του δήμου στο δίκτυο Natura. Εξάλλου ολόκληρη η περιοχή των Λευκών Ορέων ανήκει στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο.
Η κατεύθυνση των φαραγγιών είναι κυρίως από Βορρά προς Νότο, και καταλήγουν τα περισσότερα από αυτά στο Λιβυκό πέλαγος. Έχουν συνήθως την αρχή τους ή άμεσα σχετίζονται με κάποιο οροπέδιο. Διχοτομούν το ανάγλυφο καθιστώντας την κίνηση του ανθρώπου από ανατολή προς δύση και το αντίστροφο, εξαιρετικά δύσκολη.
Πως κατοικήθηκε ο τόπος αυτός;
Οι περισσότεροι σημερινοί οικισμοί είναι χτισμένοι πάνω, δίπλα ή σε σχέση με αρχαίους οικισμούς. Δημιούργησαν ποικίλες και διαφορετικές σχέσεις με τα φαράγγια, άλλοι μέσα σε φαράγγι, πάνω από φαράγγι δίπλα σε φαράγγι, στην αρχή ενός φαραγγιού ό ή στην κατάληξη αυτού. Τα φαράγγια ήταν δρόμοι νερού, που έγιναν περάσματα ανθρώπων, καθώς χρησιμοποιήθηκαν ως αρτηρίες σύνδεσης οικισμών και τοπίων, δημιουργώντας δίκτυα αλληλεξάρτησης υψομέτρων και οικισμών. Δίκτυα σχημάτιζαν και οι κατασκευές των κατακτητών, που εκμεταλλευόμενοι τις εξάρσεις της τοπογραφίας, και τις ορατότητες εγκατέστησαν λίθινες κτίσματα για τον έλεγχο των περιοχών. Οικισμοί, ναοί, μητάτα, κουλέδες είναι συνοπτικά οι κατασκευές που απαντάει κανείς στην περιοχή και δημιουργούν δίκτυα, σχέσεις και συνδέσεις που σχετίζονται πάντα με το ανάγλυφο και την τοπογραφία.
Η Χώρα Σφακίων σήμερα
Οι συνδέσεις, οι ροές, τα δίκτυα, οι μετακινήσεις άλλαξαν, διαφοροποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια. Άλλαξε η σχέση μας με το τοπίο, ο τρόπος που μας επηρεάζει και το επηρεάζουμε, άλλαξε κυρίως το βλέμμα μας.
Σήμερα, που το τοπίο δεν το κατοικούμε, αλλά το επισκεπτόμαστε για να το θαυμάσουμε, επιζητώντας τη συγκίνηση και την εμπειρία του φυσικού, τα Σφακιά έχουν αρκετούς εγκαταλελειμμένους οικισμούς, 2.500 χιλιάδες μόνιμους κατοίκους και 135.000 επισκέπτες το χρόνο τα τελευταία χρόνια. Το φαράγγι της Σαμαριάς, αποτελεί το βασικότερο πόλο έλξης της περιοχής, έναν από τους βασικούς λόγους που επισκέπτεται κάποιος την Κρήτη και την επαρχία Σφακίων, και γενικά τα φαράγγια αποτελούν βασικό τουριστικό προορισμό ολόκληρου του νομού Χανίων.
Ο πληθυσμός των δύο χιλιάδων περίπου κατοίκων, ασχολείται κυρίως με την γεωργία, κτηνοτροφία, δασοκομία, ενώ δεύτερος χώρος δραστηριότητας είναι τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια. Όλες αυτές οι δραστηριότητες σχετίζονται με το τοπίο.
Η περιοχή επέμβασης
Τα Σφακιά σήμερα αποτελούν το βασικότερο συντελεστή των δικτύων που πλέκονται στην περιοχή. Λόγω του λιμανιού, του αυτοκινητόδρομου που διασχίζει τη Χώρα και ενώνει τα Χανιά με την Ανώπολη και του μονοπατιού Ε4, αποτελεί το σημείο απ όπου ο επισκέπτης μέσω θάλασσας ή οδικού δικτύου προσεγγίζει τις παραλίες και τις καταλήξεις των φαραγγιών, τη Γαύδο, και τα χωριά προς τα ορεινά. Είναι μία κατάληξη φαραγγιού που συνδέει τις άλλες καταλήξεις με άμεσο τρόπο, μέσω της θαλάσσιας οδού.
Στο κομβικό αυτό σημείο αυτό εντοπίζεται το εξής παράδοξο. Η αφετηρία και κατάληξη κάθε φυσιολατρικής δραστηριότητας σχετικής με τα φαράγγια, δηλαδή η Χώρα των Σφακίων, έχει τη πιο αλλοιωμένη και προβληματική σχέση με το δικό της φαράγγι. Στη σύνδεση αυτή του φαραγγιού με τον οικισμό, στο σβήσιμο του φαραγγιού με τη θάλασσα επιλέγουμε να επέμβουμε.
Όλη η περιοχή είχε ιδιαίτερη σχέση με το ανάγλυφο και την τοπογραφία. Έτσι και στα Σφακιά, ο οικισμός αποτελούνταν από 3 γειτονιές: στη θάλασσα τον Εμπρόσγυαλο, το σημερινό τουριστικοποιημένο οικισμό της Χώρας, πιο ψηλά το Μεσοχώρι, περιοχή περισσότερο μόνιμης εγκατάστασης και με αρκετά εγκαταλειμμένα κτίσματα και ψηλότερα, ο εγκαταλειμμένος οικισμός Γεωργίτσι.
Ανάμεσά τους το φαράγγι, με την κατάληξή του, στην καρδιά της χωρας των Σφακίων. Ο χώρος αυτός όπου περνάει και το ρέμα αποτελούσε βασική αγροτική έκταση. Διαμορφωμένες πεζούλες από το εσωτερικό του φαραγγιού, έφταναν μέχρι τη θάλασσα, έως τη Χώρα Σφακίων. Τμήματα αυτών των πεζουλών υπάρχουν και σήμερα, αλλά εντοπίζονται, αρκετές διακοπές που προκλήθηκαν από βίαιες χειρονομίες.
Μια σειρά από παρόμοιες κινήσεις προκαλούν ασυνέχειες, προβληματική σχέση με το φαράγγι. Ο χώρος που προκύπτει, αυτό που καταλήγει στο λιμάνι και πάνω στον οποίο σταματάει και το ρέμα είναι ένα παρκινκ το οποίο όμως δεν αρκεί για τα αυτοκίνητα που φτάνουν τους καλοκαιρινούς μήνες με αποτέλεσμα να επεκτείνεται στον κύριο δρόμο.
Βασική κίνηση για τη διαμόρφωση του χώρου είναι η αφαίρεση του χώρου στάθμευσης και η μεταφορά του εκτός οικισμού, σε μια έκταση 800 μέτρα μακριά από τον οικισμό. Δημιουργείται μια πορεία για τον πεζό από το λιμάνι έως το φαράγγι. Τα επιμέρους ζητήματα που θα επιλύσουμε είναι η ομαλότερη ένταξη του ρέματος στην πορεία και η έξοδός του προς τη θάλασσα χωρίς να παρεμβάλλεται στην παραλία, η αποκατάσταση των δύο σημείων που έχουν συμβεί εκσκαφές με συμπλήρωση πεζουλών και η δημιουργία κτιρίου που σκοπό θα έχει να επουλώσει το τοπίο και ταυτόχρονα να αναφερθεί στα χαρακτηριστικά και το χαρακτήρα της ευρύτερης περιοχής, μέσω των εκθεμάτων, μέσω των μορφών του κτιρίου και των υλικών του.
