Τίτλος: To Πέρασμα
Υπότιτλος: Από την όχθη στο Νησί της λίμνης Ιωαννίνων
Φοιτητές: Μιχαλοπούλου Ελένη-Μαρία, Μιχαλοπούλου Στέλλα, Παναγιώτου Ελευθερία, Παπαστόιτση Ναταλία
Επιβλέποντες καθηγητές: Θεώνη Ξάνθη, Δημήτρης Λουκόπουλος, Νικόλαος Θωμάς
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Οκτώβριος 2017
H παρούσα διπλωματική εργασία αφορά το σχεδιασμό γέφυρας σύνδεσης της Νήσου της Λίμνης Παμβώτιδας με την απέναντι όχθη και κατά συνέπεια με το ευρύτερο κομμάτι της πόλης των Ιωαννίνων. Βασικά σχεδιαστικά ζητήματα αποτέλεσαν τόσο η εξυπηρέτηση των κατοίκων της Νήσου όσο και η ένταξη- εναρμόνιση της κατασκευής με τη μοναδικότητα του περιβάλλοντος τοπίου.
Tο τοπίο και οι μύθοι
_προσανατολισμός και υψόμετρο
Το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων οριοθετείται βόρεια και βορειοανατολικά από τα όρη Μιτσικέλι και το Δρίσκο, ανατολικά, νοτιοανατολικά και νότια από τα υψώματα Αετοράχη και Μακρυβούνι, νοτιοδυτικά από το όρος Τόμαρος (Ολύτσικα) και δυτικά από τη Μεγάλη Τσούκα. Υψομετρικά κυμαίνεται από τα 470 μ. στην επιφάνεια της λίμνης Παμβώτιδας μέχρι και τα 1,908 μ. στις κορυφές του όρους Τόμαρος.
_η λίμνη, η πόλη και το Νησί.
Η λίμνη Παμβώτιδα ή λίμνη των Ιωαννίνων είναι μία από τις αρχαιότερες λίμνες παγκοσμίως. Βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Μιτσικέλι και σχηματίζεται από τα υπόγεια ύδατα τριών κυρίως πηγών, που αναβλύζουν στους πρόποδες του Μιτσικελίου. Παλιότερα ενωνόταν με τα έλη της λίμνης Λαψίστας καλύπτοντας ένα μεγάλο μέρος του λεκανοπεδίου των Ιωαννίνων ωστόσο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Λαψίστα αποξηράνθηκε. Οι όχθες της είναι πυκνόφυτες από καλάμια, τα οποία είναι πολύτιμα για το οικοσύστημα. Έχει μέγιστο βάθος περί τα 8μ. ενώ αποτελεί ένα ευαίσθητο οικοσύστημα και ανήκει στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Προστατευόμενων Περιοχών NATURA 2000. Η περιοχή της λίμνης Παμβώτιδας συνδυάζει τοπία μοναδικής φυσικής ομορφιάς, που φιλοξενούν σπάνια είδη χλωρίδας και πανίδας, με πλήθος ανθρωπίνων δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα σε καθημερινή βάση στη λίμνη και στη γύρω περιοχή. Είναι άμεσα συνυφασμένη, τόσο χωρικά, όσο και ιστορικά με το αμιγώς αστικό περιβάλλον της πόλης των Ιωαννίνων, δέχεται τις επιδράσεις από τις δραστηριότητες μεγάλου αριθμού ανθρώπων, που έχουν επέμβει ενεργά στη φυσιογνωμία της και ταυτόχρονα «αντιδρά» σαν ζωντανός οργανισμός αναζητώντας μια νέα κατάσταση ισορροπίας.
Κτισμένη κατά μήκος της δυτικής όχθης της λίμνης Παμβώτιδας, βρίσκεται η πόλη των Ιωαννίνων, πρωτεύουσα της Ηπείρου, ενώ το νησί τοποθετείται στο βορειοδυτικό τμήμα της λίμνης. Έχει έκταση 200 στρέμματα και μέγιστο υψόμετρο 520 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας ή 59 μ. πάνω από την επιφάνεια της λίμνης. Η δυτική του πλευρά είναι βαλτώδης ενώ το υπόλοιπο τμήμα του βραχώδες και δασωμένο στο μεγαλύτερο μέρος του, με έναν παραδοσιακό ηπειρώτικο οικισμό στο βόρειο μέρος του, φτιαγμένο από πέτρα, στη μέση μιας λίμνης, τα νερά της οποίας πρέπει καθημερινά να διασχίσουν οι περίπου 100 οικογένειες που κατοικούν σε αυτό. Ιδιαίτερα αξιόλογα είναι και τα 7 βυζαντινά και μεταβυζαντινά μοναστήρια διάσπαρτα σε μήκος και πλάτος, συμπεριλαμβανομένου και αυτού του Αγίου Παντελεήμωνος, όπου το 1822 δολοφονήθηκε ο Αλή Πασάς. Στο σύνολό τους σχηματίζουν μια μοναστική πολιτεία αιώνων, που είναι και η τρίτη μεγαλύτερη στην Ελλάδα, μετά το Άγιον Όρος και τα Μετέωρα.
_σχέση Νησιού- Ιωαννίνων
Το νησάκι ξεπροβάλλει μέσα από ένα «πέπλο ομίχλης» για να αποκαλύψει τη δική του μακραίωνη ιστορία. Η απόσταση μεταξύ νήσου και πόλης είναι μόλις 2km. Η δυτική πλευρά του είναι ορατή από την ακτογραμμή της πόλης, ενώ ο οικισμός ‘’κρύβεται’’ πίσω από το λόφο που προβάλλει στο κέντρο του. Η πρόσβαση στο νησί γίνεται με το καραβάκι της γραμμής που ξεκινάει κάθε ώρα από το Μόλο των Ιωαννίνων και η διαδρομή διαρκεί 10 λεπτά. Το καραβάκι αράζει στη μικρή αποβάθρα, που είναι γεμάτη ψαρόβαρκες και δίχτυα, καθώς η βασική ασχολία των κατοίκων είναι το ψάρεμα.
_οι μύθοι
Το νησί βρίσκεται στη μέση μιας λίμνης γεμάτης από θρύλους και παραδόσεις, κάτι που υποδηλώνει την ιδιαίτερη σημασία της για τους κατοίκους. Ίσως η πιο γνωστή ιστορία είναι αυτή της Κυρά Φροσύνης, ανεξάρτητης και προκλητικής για την εποχή της, Μήλον της ερωτικής έριδος μεταξύ ενός Έλληνα, του ίδιου του Αλή Πασά και του παντρεμένου γιού του Μουχτάρ. Ο Αλί Πασάς πιεζόμενος από την οικογένεια και τη σύζυγο του γιου του, συλλαμβάνει την Κυρά Φροσύνη μαζί με άλλες 17 γυναίκες και τις καταδικάζει σε πνιγμό στη λίμνη Παμβώτιδα. Επίσης ανεπιβεβαίωτη παραμένει η ύπαρξη του υπόγειου τούνελ που υποτίθεται ότι οδηγεί από το νησάκι στην πόλη των Ιωαννίνων. Ένα από τα μυστήρια της δολοφονίας του Αλή Πάσα είναι πως κατάφερε από το κάστρο του να πάει κρυφά στην κατοικία του στο νησί της λίμνης χωρίς κανείς να τον παίρνει είδηση. Σύμφωνα με το θρύλο, ο ίδιος είχε φτιάξει ένα κρυφό τούνελ – πέρασμα κάτω από την λίμνη και οδηγούσε στο σπίτι του στο νησάκι. Κάποιοι λένε ότι βρήκανε την είσοδο αλλά η ιστορία δεν συνεχίστηκε και σιγά ξεχάστηκε. Αυτούς τους μύθους συντηρούν και τα εκθέματα στο κτίσμα της μονής του Αγίου Παντελεήμονα, όπου δολοφονήθηκε ο Αλή Πασάς.
Η ανάγκη
_για τον τόπο
Ακριβώς απέναντι από τον οικισμό βρίσκεται η περιοχή της Ντραμπάτοβας. Πρόκειται για ένα κομμάτι γης απόληξη της οποίας είναι μια τεχνητή χερσόνησος. Η Ντραμπάτοβα λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο μεταβατικά. Ο λόγος για τον οποίο κατασκευάστηκε είναι το γεγονός πως αποτελεί το πλησιέστερο σημείο προς τον οικισμό ώστε οι κάτοικοι να δένουν πιο άμεσα τις βάρκες τους για να κινηθούν με τα ΙΧ τους από και προς την πόλη των Ιωαννίνων, ενώ το καραβάκι που πραγματοποιεί το δρομολόγιο Ιωάννινα-Νησί εξυπηρετεί καθαρά τους τουρίστες. Μεταγενέστερα, στο σημείο έγινε η εγκατάσταση ενός πλωτού μηχανισμού, γνωστού και ως πέραμος, που μεταφέρει βαρέα υλικά και δημοτικά οχήματα. Πέραν όμως της χρηστικής της σημασίας, η χερσόνησος αυτή εμπεριέχει και ένα συμβολισμό ως προς το τοπίο: Μοιάζει σαν μια κίνηση προς το νησί που έμεινε ανολοκλήρωτη, ένα κομμάτι που αποζητά την απόληξή του. Συνεπώς, η ανάγκη για δημιουργία γέφυρας -σύνδεσης μοιάζει περισσότερο προφανής παρά αναγκαία. Η ίδια η κατασκευή που ανεγείρεται σε ένα τόπο γίνεται αφορμή και αιτία ύπαρξης του ίδιου του τόπου και όχι το αντίθετο.
«O τόπος δεν υπάρχει ήδη πριν τη γέφυρα[…] Έτσι λοιπόν αυτό που συμβαίνει πρωταρχικά δεν είναι το γεγονός ότι η γέφυρα στήνεται σε ένα τόπο, αλλά το γεγονός ότι από την ίδια τη γέφυρα γεννάται καταρχάς ένας τόπος» - Μartin Heidegger
_για τον άνθρωπο
Η λίμνη αδιαμφισβήτητα προσφέρει πολλά στους κατοίκους της περιοχής. Ωστόσο κατά τους χειμερινούς μήνες λειτουργεί ως εμπόδιο στην καθημερινή ζωή των νησιωτών. Καθώς η βασική τους κίνηση προς την όχθη γίνεται αποκλειστικά και μόνο με βάρκες, η διάβαση της λίμνης εν μέσω κακοκαιρίας δυσχεραίνεται αν όχι τίθεται απαγορευτική. Το κλίμα των Ιωαννίνων, υγρό, ορεινό και με ισχυρούς ανέμους καθιστά αδύνατη την διέλευση των μικρών ξύλινων ψαρόβαρκων που χρησιμοποιούν οι νησιώτες. Η παρούσα κατάσταση του οικισμού σε πολεοδομικό διάγραμμα αποτυπώνει με τον καλύτερο τρόπο τη σταδιακή και αυξανόμενη εγκατάλειψη του νησιού. Η πλειοψηφία των οικοπέδων του οικισμού είναι εγκαταλελειμμένα, το δημοτικό σχολείο έχει πάψει να λειτουργεί, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό των μόνιμων κατοίκων πλέον είναι ηλικιωμένοι. Οι δυσκολίες που αναφέρθηκαν παραπάνω εντείνουν το πρόβλημα, με αποτέλεσμα οι νησιώτες να μετοικούν προς την πόλη των Ιωαννίνων σε αναζήτηση πιο σίγουρων συνθηκών εργασίας και διαβίωσης.
Ιδέα
Κορμός της ιδέας ήταν να γίνει μια παρέμβαση χωρίς καμία μιμητική διάθεση που ωστόσο να αποδίδει ακριβώς την ατμόσφαιρα και τις αισθήσεις που προϋπήρχαν. Ένα κέλυφος που θα περικλείει την μεταβατικού χαρακτήρα διάβαση του περιπατητή ενώ παράλληλα θα τον εκθέτει σε εντοπιότητες (επαφή με νερό, βροχή, ομίχλη, εναλλαγή οπτικών φυγών)
Ένα από τα πρώτα ερωτήματα που τίθενται πριν τη δημιουργία μιας γέφυρας είναι ποια δύο σημεία ενώνει. Η αρχική προσέγγιση ήταν να επιλεχθεί ως απόληξη το λιμανάκι, ο χώρος δηλαδή που σήμερα γίνεται η αποβίβαση των τουριστικών καραβιών, έναν κεντρικό και γεμάτο ζωή δρόμο. Οι γραμμές του τοπίου όμως καθώς και η κατασκευαστική λογική μιας γέφυρας οδήγησαν στο σημείο του νησιού πλησιέστερα προς την όχθη, οδηγώντας σε μία ήπια παρέμβαση που μοιάζει με προέκταση της χερσονήσου της Ντραμπάτοβας. Ωστόσο, το σημείο απόληξης, λόγω του δαιδαλώδους ρυμοτομικού συστήματος του οικισμού, δυσχέραινε την πορεία του διαβάτη προς την κεντρική πλατεία του νησιού, που αποτελεί και κόμβο των περισσότερων δρόμων του. Συνεπώς, αποφασίστηκε πως μια πολεοδομική παρέμβαση στην ακτογραμμή του νησιού, ήταν η μόνη βιώσιμη λύση. Το πλάτωμα απόληξης διευρύνθηκε και μέσω ενός πεζοδρόμου που διαχωρίζει ένα υπάρχων εγκαταλελειμμένο οικόπεδο, κατέληξε μέσω μιας διαδρομής λίγων μέτρων στο λιμανάκι και ακολούθως στην κεντρική πλατεία. Τέλος, το καραβάκι της γραμμής προσαράζει πλέον στην πλευρά της χερσονήσου ώστε η γέφυρα να αποτελεί μέρος της πορείας των τουριστών προς το Νησί.
_ο «Κουκούλι»
Βασική επιδίωξη υπήρξε ο σχεδιασμός μιας δομής που θα κυκλώνει τη διαδρομή. Η δημιουργία ενός «κουκουλιού» που θα δημιουργεί ήπια όρια και χώρους, θα παρέχει μια στοιχειώδη χωρική προστασία. Ταυτόχρονα όμως θα αφήνει τον περιπατητή-επισκέπτη-κάτοικο εκτεθειμένο στις εντοπιότητες (επαφή νερό, φυσικό του τοπίου). Η μετάβαση με τον τρόπο αυτό θα επιτυγχάνεται ευκολότερα και ο επισκέπτης θα βιώνει μια χωρική αλλά και βιωματική εμπειρία. Ο όγκος αυτού του κουκουλιού θα ήταν και αυτός που ουσιαστικά θα δημιουργούσε ένα ‘’αντίκρισμα’’ στην επίπεδη πλατφόρμα της Ντραμπάτοβας, καθώς θα έσβηνε σταδιακά, πλησιάζοντας προς το νησί.
_ο ορίζοντας και η τεθλασμένη
Από την πρώτη στιγμή επαφής με το τοπίο ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή με το «σκληρό» όριο του ορίζοντα: τη λίμνη, το νερό. Παρόλο τον καθαρό ορίζοντα, η τεθλασμένη προβάλλεται επιβλητικά σε δεύτερο και τρίτο πλάνο. Η γραμμή αυτή εκφράζεται τις κορυφογραμμές των βουνών που περιτριγυρίζουν τη λίμνη, των καλαμιώνων που αλλάζουν σχήμα και πυκνότητα. Εκφράζονται μέσο των καιρικών φαινομένων που κρύβουν ή εμφανίζουν αντικείμενα και τέλος μέσο των αντικειμένων που βρίσκονται πάνω στη λίμνη είτε πρόκειται για ανθρώπινη παρέμβαση, είτε για φυσικό στοιχείο. Ακολουθώντας την ίδια συλλογιστική πορεία συμπεραίνουμε πως μια κινητική γραμμή, όχι μόνο δεν προσβάλλει το τοπίο αλλά το συμπληρώνει αφού υποστηρίζεται από το φυσικό σε κάθε του σχεδόν έκφανση. _το μπαλκόνι προς τα Γιάννενα Προσανατολισμένοι στην πλατφόρμα της Ντραμπάτοβας, διαπιστώσαμε την καθαρή θέα προς τα Γιάννενα. Λόγω μάλιστα, του προσανατολισμού του οικισμού η Ντραμπάτοβα είναι το μόνο εμφανές σημείο από τα Γιάννενα. Η διαπίστωση αυτή ενίσχυσε την πρόθεση μας( δημιουργία τόπου στην Ντραμπάτοβα), καθώς η γέφυρα θα μπορούσε να γίνει ευκολότερα αντιληπτή και να αποτελέσει ένα τοπόσημο.
_επιδερμίδα
Σε ένα περιβάλλον περιτριγυρισμένο από καλαμιές και το υδάτινο στοιχείο, μία σύγχρονη γέφυρα αποζητά την ένταξη και εναρμόνιση με τη φυσικότητα του τοπίου. Συνεπώς, αναζητήσαμε μία μορφή με αναφορές στις υφές και τις πλέξεις του περιβάλλοντος. Επιλέχθηκε λοιπόν μια διάτρητη ξύλινη επιδερμίδα, που μέσω των οπτικών, της διαφάνειας και των σκιών που προσφέρει στους χώρους της γέφυρας μία ιδιαίτερη φυσική ατμόσφαιρα, που ενισχύει το μεταβατικό της χαρακτήρα.
Κατασκευαστικά στοιχεία
_το κέλυφος
Ένα από τα κυρίαρχα ζητήματα ήταν η δημιουργία ενός δομικού συστήματος που όχι μόνο θα προσφέρει σχεδιαστική ευελιξία αλλά και στατική επάρκεια. Η αναζήτηση δεν βασίστηκε σε μορφολογικά ή αισθητικά πρότυπα αλλά στην σύνταξη ενός στατικού μοντέλου που θα ενισχύει την κατασκευή και θα την καθιστά άκαμπτη. Γι΄ αυτό και η μορφή της δομής του κελύφους βασίστηκε σε μια μεταλλική κατασκευή με τριγωνικούς σχηματισμούς. Το τρίγωνο αποτελεί μια από τις πιο σταθερές δομές στη φύση. Τα κυλινδρικά δομικά στοιχεία της κατασκευής μπλέκονται μεταξύ τους σε ένα οργανικό σχηματισμό με τέτοιο τρόπο ώστε να μη γίνονται άμεσα διακριτά καθώς δεν πρόκειται για κτίριο αλλά για ένα κέλυφος. Η αντίστροφη τοποθέτηση αυτών των τριγώνων στην κατασκευή- με τις ακμές και όχι τις πλευρές να αγγίζουν το έδαφος – η μη τήρηση αυστηρών γραμμών σε σχέση με τον ορίζοντα αλλά και οι αποστάσεις που κρατήθηκαν από το έδαφος επιχειρούν να προσδώσουν την αίσθηση της αιώρησης ενός «πέπλου» αλλά και της κινητικότητας. Ολόκληρο το κέλυφος φαίνεται οπτικά ελαφρύτερο, προσομοιάζοντας έναν ζωντανό οργανισμό. Τίποτα δεν διαταράσσει τον ισχυρό ορίζοντα.
Επόμενη μας επιδίωξη σε αυτόν τον σκελετό ήταν μια επιδερμίδα που από την μία θα καλύπτει τον εσωτερικό χώρο και παράλληλα θα αντιδρά στα εξωτερικά ερεθίσματα και θα προσδίδει τέτοιες χρωματικές υφές που θα συνδιαλέγονται με το φυσικό περιβάλλον. Καταλήξαμε στη δημιουργία μιας διάτρητης επιφάνειας η οποία θα αφήνει το φυσικό φως να εισέλθει στο εσωτερικό της κατασκευής αλλά παράλληλα θα προσφέρει και σκιασμό. Η επιδερμίδα αυτή αποτελείται από ξύλινες τάβλες που στηρίζονται στα τριγωνικά μεταλλικά πλαίσια. Η καλή στατική συμπεριφορά του εκάστοτε τριγωνικού πλαισίου ήταν ένα από τα κριτήρια που συντέλεσε και στην επιλογή της φοράς των ξύλινων δοκών σε καθένα από αυτά.
_η γέφυρα
Η κλίση που έχει η γέφυρα κατά μήκος της διαδρομής είναι 5% έτσι ώστε να είναι εύκολα προσβάσιμη από όλους. Το μέγιστο ύψος της από την επιφάνεια της λίμνης φτάνει τα 5 μέτρα πάνω από την επιφάνεια του νερού έτσι ώστε να επιτρέπει και την παράλληλη κίνηση των καραβιών και 4 μέτρα από τη στάθμη της πλατφόρμας. Έγινε προσπάθεια το μεγαλύτερο μέρος των υποστυλωμάτων να θεμελιώσει στην επιφάνεια της χερσονήσου και να περιοριστούν οι στηρίξεις εντός του υδάτινου περιβάλλοντος μέσω πρόσθετων μεταλλικών αναρτήσεων στην απόληξη του στεγάστρου προς τη γέφυρα καθώς και στον πρόβολο προς τα Γιάννενα. Σκοπός, πέραν της στατικότητας, η ανάγκη ύπαρξης ενός αντικριστού όγκου στην πλευρά της χερσονήσου ως εναρκτήριο λάκτισμα στη δημιουργία ενός μεταβατικού χώρου.
_η Ντραμπάτοβα
Η χερσόνησος παρέμεινε ως είχε από άποψη υλικού, μια κατασκευή οπλισμένου σκυροδέματος, στην οποία γίναν μικρές διαπλατύνσεις ώστε να διευκολυνθεί η προσάραξη των καραβιών με σαφείς αναφορές στην αρχική του μορφή. Επιπλέον προστέθηκαν διαμορφώσεις κυρίως φυτεύσεις και χώροι στάσης.
_υλικά
Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι το ξύλο, το μέταλλο και το μπετό. Όλο το δομικό σύστημα της γέφυρας (δοκάρια, υποστυλώματα, αντηρίδες) είναι οξειδωμένη λαμαρίνα. Στο δάπεδο της γέφυρας έχουν τοποθετηθεί ξύλινες σανίδες. Τόσο στον όγκο του αναψυκτήριου όσο και σε αυτόν της έκθεσης, επιλέχθηκαν ξύλινες επιφάνειες έτσι ώστε να ενσωματώνονται στην υπόλοιπη κατασκευή. Η επιδερμίδα του σκελετού αποτελείται επίσης από ξύλινες τάβλες που συντελούν στην ομοιομορφία του συνόλου και στην προσπθεια ένταξης στο φυσικό περιβάλλον.
