Τίτλος: Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και ένταξη σύγχρονων κατασκευών σε μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους, με σκοπό την προστασία και την ανάδειξή τους.
Υπότιτλος: Η περίπτωση της Βασιλικής του Αγίου Αχιλλείου Πρεσπών.
Φοιτήτριες: Γλιά Αικατερίνη, Κοσμίδου Γεωργία – Μαρία
Επιβλέποντες καθηγητές: Λιανός Α. Νικόλαος, Καθηγ. ΤΑΜ/ΔΠΘ επιβλέπων, Παπαγιαννόπουλος Γεώργιος, Επ. Καθηγ. ΤΑΜ/ΔΠΘ και Τρακοσοπούλου Κορνηλία, ΤΑΜ/ΔΠΘ, συνεπιβλέποντες.
Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή Ξάνθης, Δ.Π.Θ
Απρίλιος 2017
Με την παρούσα διπλωματική εργασία επιχειρείται η διερεύνηση των δυνατοτήτων προστασίας και ανάδειξης ιστορικών μνημείων, μέσω της ένταξης νέων συμβατών λειτουργιών σε αυτά, με χρήση σύγχρονων κατασκευών.
Η βασική φιλοσοφία σχεδιασμού των προτεινόμενων επεμβάσεων, στηρίχτηκε στις ακόλουθες αρχές:
α) οι επεμβάσεις να λειτουργήσουν ως στοιχεία προστασίας του ίδιου του μνημείου, β) να προσβλέπουν στην ανάδειξη και προβολή του, με σκοπό την επιβίωση του στο μέλλον, προσδίδοντας σε αυτό νέες συμβατές λειτουργίες γ) να λειτουργούν ως "υπόβαθρο" και να "υπηρετούν" την ανάδειξη των ερειπίων και δ) να συνεισφέρουν στην μορφολογική αποκατάσταση του μνημείου (Ν. Λιανός, "Μορφολογική Διερεύνηση, ένταξη σύγχρονου κτίσματος και ανάδειξη μνημείων-αρχαιολογικών χώρων σε αστικά και μη περιβάλλοντα", στο Αρχιτεκτονικές Σπουδές και Αρχιτεκτονική Κληρονομιά, επιμ. Κ. Καραδήμας και Ε. Κωνσταντινίδου, ΕΜΠ 2015, σελ. 272-282).
Σύμφωνα με τα παραπάνω κριτήρια, βασική αρχή του προτεινόμενου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού in context, αποτέλεσε η ελάχιστη αναγκαία και ικανή επέμβαση, με συνθετικές επιλύσεις που να εντάσσονται αρμονικά και συμπληρωματικά στη μορφή των ερειπίων και να ικανοποιούν τις αρχές της αναστρεψιμότητας.
Η συγκεκριμένη περίπτωση μελέτης, αποτέλεσε η Βασιλική του Αγίου Αχιλλείου, στο ομώνυμο νησί στη λίμνη Πρεσπών, που σήμερα βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Η μελέτη επεκτείνεται στο περιβάλλοντα χώρο του μνημείου ολοκληρώνεται με το σχεδιασμό-διαμόρφωση της ευρύτερης περιοχής, μέσω της δημιουργίας ελεύθερων χώρων περιπάτου, συγκέντρωσης και αναψυχής, στοχεύοντας στην ολοκληρωμένη ανάδειξη του μνημείου.
 |
| Εικ.1 |
Κατά τη διάρκεια της μελέτης, ο κυριότερος προβληματισμός μας αφορούσε τον καθορισμό των κριτηρίων και των προϋποθέσεων της συνθετικής παρέμβασης στο έντονο προκαθορισμένο μνημειακό περιβάλλον (design in context), η αποφυγή ψευτοϊστορικών επεμβάσεων ή της μίμησης κατασκευών (απόρριψη δηλαδή της αποκατάστασης «in stile»), καθώς και η αρμονική συνύπαρξη των ιστορικών και των σύγχρονων στοιχείων.
Ο ναός του Αγίου Αχιλλείου ανήκει στον τύπο της ξυλόστεγης τρίκλιτης βασιλικής και ιδρύθηκε από τον τσάρο των Βουλγάρων Σαμουήλ το 983 ή 986 μ.Χ. Το 1961 ξεκίνησαν οι ανασκαφικές έρευνες του ναού από τον καθηγητή κ. Νικόλαο Μουτσόπουλου.
Στη νότια κεραία του διακονικού βρέθηκε τάφος στον οποίο φυλασσόταν τα λείψανα του Αγίου Αχιλλείου. Στο νότιο κλίτος βρέθηκαν άλλοι 4 τάφοι, ένας εκ των οποίων, σύμφωνα με ευρήματα που βρέθηκαν οδήγησαν στην άποψη ότι ανήκε στον τσάρο των Βουλγάρων, Σαμουήλ. Το 1997 ξεκίνησαν οι εργασίες στερέωσης του μνημείου από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
 |
| Εικ. 2 |
Σημαντικό κομμάτι στο καθορισμό των συνθετικών επιλογών και του τελικού σχεδιασμού της πρότασης, ήταν η έρευνα και η μελέτη για την ιστορία και τα χαρακτηριστικά του ναού. Η κατανόηση της ιστορίας και της αρχιτεκτονικής του μνημείου υπήρξε η απαραίτητη προϋπόθεση που βοήθησε-οδήγησε στη λήψη αποφάσεων και στην επιλογή των συγκεκριμένων προτάσεων. (Νικόλαος Κ. Μουτσόπουλος, (1999) Η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου στην Πρέσπα, ένα μνημείο κιβωτός της τοπικής μνήμης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη)
Σήμερα, το ερειπωμένο μνημείο αποτελεί έναν επισκέψιμο χώρο και σημείο κατατεθέν του νησιού και κάθε χρόνο πραγματοποιείται το πολιτιστικό Φεστιβάλ, "Πρέσπεια", με σημαντικές εκδηλώσεις και συναυλίες.
Όμως, ελάχιστες πληροφορίες από την ιστορία του μνημείου και την αρχική μορφή του φτάνουν στον επισκέπτη.
Συνθετικές αρχές
Η βασική συνθετική ιδέα στηρίχθηκε:
Α) στο σχεδιασμό νέων κατασκευών, που θα λειτουργούσαν ως στέγαστρο προστασίας των ερειπίων και ταυτόχρονα θα χρησίμευαν για τη μορφολογική αποκατάσταση του μνημείου,
Β) στην επανάχρηση τμήματος του ναού και δημιουργία ενός κλειστού εκθεσιακού χώρου, με σκοπό την προστασία των υπαρχόντων τάφων, την πληροφόρηση των επισκεπτών και την ανάδειξη του μνημείου.
Με γνώμονα τις παραπάνω παραμέτρους, προτάθηκε η κατασκευή μεταλλικού στεγάστρου στο μεγαλύτερο μέρος το σωζόμενου τμήματος του, έτσι ώστε να αναπαριστά με σύγχρονο τρόπο, την αρχική μορφή και ογκοπλασία της Βασιλικής του Αγ. Αχιλείου.
 |
| Εικ. 3 |
 |
| Εικ. 4 |
 |
| Εικ. 5 |
Ο εκθεσιακός χώρος τοποθετήθηκε στη θέση του νότιου κλίτους του ναού, επειδή στο σημείο αυτό υπάρχουν οι τάφοι του κτήτορα του ναού (Τσάρος Σαμουήλ) και της οικογένειας του.
Αποτελείται από μια μεταλλική κατασκευή δυο επιπέδων (βλ. εικ. 1), που αναπαριστά την μορφή του αρχικού κλίτους του ναού. Στο ισόγειο (στ. +0,90), προτείνεται ένας θερμαινόμενος χώρος για την έκθεση των τάφων και της ιστορίας του ναού. Το δεύτερο επίπεδο (στ. +4,45), είναι ένας ημιυπαίθριος χώρος, που συμβολίζει την ύπαρξη πιθανού υπερώου και στεγάζεται με μονόρριχτο μεταλλικό στέγαστρο, που αναπαριστά το παλαιό στέγαστρο του κλίτους (βλ.εικ. 5).
Η σύνδεση μεταξύ των δυο επιπέδων γίνεται μέσω μεταλλικής σκάλας από οψειδωμένο χάλυβα, σε μορφή ‘’Γ’’.
Για τη στέγαση του Διακονικού (βλ. εικ. 3), προστέθηκε, σε χαμηλότερο ύψος από τη μονόρριχτη στέγαση του κλίτους, ένα πρόσθετο μεταλλικό στέγαστρο, στο οποίο εντάχθηκε ένα κυλινδρικό τύμπανο από γυαλί, που αναπαριστά το τύμπανο του μικρού τρούλου που υπήρχε στο σημείο αυτό. Ταυτόχρονα λειτουργεί ως φωταγωγός και τονίζει τη θέση στην οποία βρέθηκαν θαμμένα τα λείψανα του Αγίου Αχιλλείου.
 |
| Εικ. 6 |
 |
| Εικ. 7 |
Υλικά
Με στόχο την αποφυγή έντονης αντίθεσης και ταυτόχρονα την ανάδειξη των καταλοίπων του ιστορικού μνημείου και όχι της ίδιας επέμβασης προστασίας-ανάδειξης (ενθ. αν., κριτήριο (γ) και (δ), επιλέχθηκαν κυρίως υλικά ελαφριάς μορφής τα οποία ικανοποιούν τις αρχές της αναστρεψιμότητας. Οι επεμβάσεις είναι μεταλλικές κατασκευές, με εξαίρεση τα δοκάρια του κεντρικού δίρριχτου στεγάστρου που είναι από επικολλητή ξυλεία. Τα υποστυλώματα τοποθετήθηκαν εξωτερικά των τοίχων του μνημείου και σε επαρκή απόσταση από αυτούς, με τέτοιο τρόπο ώστε να υποδηλώνουν και εν μέρει να αναπαριστούν την εσωτερική πεσσοστοιχία του ναού. Η θεμελίωση τους σχεδιάστηκε με πασσαλοπήξη, για την εξασφάλιση της ελάχιστης επέμβασης και προστασία τυχόν αρχαιοτήτων στο υπέδαφος.
Με σκοπό την αναπαράσταση της αρχικής μορφής του μνημείου (κενά – πλήρη, κανονιστική διάταξη, μορφή), στο εσωτερικό τμήμα της Βασιλικής, επιλέχθηκε το μεταλλικό πλέγμα (architecture wire mesh), ως στοιχείο πλήρωσης, των υποστυλωμάτων που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Με τον τρόπο αυτό, επιτυγχάνεται η αναπαράσταση μεγάλου τμήματος του αρχικού εσωτερικού χώρου του ναού, ενώ ταυτόχρονα, η διαφάνεια του μεταλλικού πλέγματος, επιτρέπει στον επισκέπτη να διακρίνει την υπάρχουσα κατάσταση των ερειπίων.
Με σκοπό την αναπαράσταση της αρχικής εξωτερικής μορφής του μνημείου, επιλέχθηκε ένα μικρό τμήμα του ναού, που αντιστοιχεί στη τοιχοποιία του νότιου κλίτους και που ταυτίζεται, σύμφωνα με την πρόταση μας, με το εξωτερικό τοιχίο του προτεινόμενου εκθεσιακού χώρου. Η κατασκευή εδώ προτείνεται να γίνει με τη μέθοδο της ξηράς δόμησης, όπου τα πλήρη υπερτερούν των κενών, λόγω της γνωστής εσωστρέφειας των συγκεκριμένων ναών.
Ο προτεινόμενος εκθεσιακός χώρος, αποτελείται από. Λόγω της απουσίας ενός από τους τάφους προτείνεται μια αναπαράσταση αυτού κατασκευασμένο από γυαλί και τοποθετημένο στην αρχική του θέση, ώστε ο επισκέπτης να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα του συγκεκριμένου χώρου του ναού.
 |
| Εικ. 8 |
Ο περιβάλλων χώρος
Παράλληλα με την επέμβαση στο ίδιο το μνημείο, προτείνεται ένα σύνολο από υπαίθριες διαδρομές και κτιριακούς όγκους που εναποτίθενται στο περιβάλλον και αποσκοπούν στην ανάπτυξη και αναβάθμιση τόσο της περιοχής, όσο και του ίδιου του ναού.
 |
| Εικ. 9 |
Για την ευκολότερη μετακίνηση των επισκεπτών, δημιουργούνται δυο φυσικές διαδρομές.
Η κύρια διαδρομή ακολουθεί την ήδη υπάρχουσα καταλήγοντας στο ναό του Αγίου Αχιλλείου και έπειτα ενώνεται με την δεύτερη, η οποία βρίσκεται περιμετρικά του νησιού. Οι διαδρομές προκύπτουν από τη μορφολογία του ίδιου του εδάφους και από την πρόθεση να καταλήξουν-περικυκλώσουν το ναό.
Στην αρχή της διαδρομής προς το ναό προτείνεται η κατασκευή ενός θερμαινόμενου χώρου μικρών διαστάσεων όπου θα γίνεται ενημέρωση των επισκεπτών για τις δραστηριότητες και τη λειτουργία του ναού με τη νέα χρήση (βλ. εικ. 4). Το κτίριο, κατασκευασμένο από εμφανές μπετόν τοποθετείται υπόσκαφο στην κύρια διαδρομή προς το ναό, εύκολα προσβάσιμο από τον επισκέπτη.
Στα βορειοανατολικά του νησιού, στο επίπεδο της λίμνης δημιουργείται μια πεζοφέγυρα, ως συνέχεια της περιμετρικής διαδρομής, η οποία καταλήγει σε μία κατασκευή από πλωτές προβλήτες (βλ. εικ. 1 και 2). Στο σημείο αυτό, προτείνονται δύο κτίρια, τα οποία θα φιλοξενούν χώρους εστίασης και πολλαπλών δραστηριοτήτων. Θα είναι δυνατή η ενοικίαση κανώ για εκμάθηση αλλά και βόλτα γύρω από το νησί, καθώς και θαλάσσια σπορ. Οι πλωτές προβλήτες θα είναι κατασκευασμένες από μπετόν, με επένδυση ξυλείας στην ανωδομή.
Τέλος, λαμβάνοντας υπόψη, ότι στο ναό διοργανώνονται εκδηλώσεις για τα ετήσια Πρέσπεια, διαμορφώνεται υπαίθριο αμφιθέατρο, στο ανάγλυφο του εδάφους δυτικά του ναού. Για τη κατασκευή των κερκίδων, επιλέγεται να χρησιμοποιηθούν «gabions» (συρμάτινοι λίθινοι δόμοι, αποτελούμενοι από μικρές πέτρες), τα οποία είναι κατάλληλα για τη διαμόρφωση των κλίσεων του εδάφους, ενώ η άνω επιφάνειά τους επενδύεται με ξύλινες σανίδες για τη λειτουργία τους ως καθιστικών.
 |
| Εικ. 10 |
Επίλογος
Σήμερα, τα ερείπια του ναού αποτελούν σημείο κατατεθέν του νησιού αλλά και ολόκληρης της περιοχής της μικρής Πρέσπας. Το νησί δέχεται αρκετούς επισκέπτες κάθε χρόνο, κυρίως έπειτα από την κατασκευή της πεζογέφυρας. Στο νησί σήμερα υπάρχει οικισμός με 21 μόνιμους κατοίκους και βρίσκεται σε υψόμετρο 853μ.
 |
| Εικ. 11 |
 |
| Εικ.12 |
 |
| Εικ. 13 |
Ο ίδιος ο τόπος και η ιστορία του, είναι τα στοιχεία που προτρέπουν σε μία ουσιαστική ανάπλαση της περιοχής.
Τα υλικά στοιχεία που διασώζονται και κυρίως η άυλη κληρονομιά της συγκεκριμένης θέσης, είναι τα στοιχεία που οφείλουμε αρχικά να τα αναγνώσουμε, στη συνέχεια να τα επαναπροσδιορίσουμε και τέλος να τα αποδώσουμε και να τα αναδείξουμε, στα πλαίσια προστασίας του περιβάλλοντος, σεβόμενοι την ιστορία και την τοπική αρχιτεκτονική (πρβλ. Εργαστήριο Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού και Κατασκευών, Μορφολογία-Ρυθμολογία ΙΙΙ, http://morfologia.arch.duth.gr/theor_II.html).
