K003.19 Πύργος Πειραιά, ο διαγωνισμός του 2010

Ο Πύργος Πειραιά βρίσκεται το 2019 στην επικαιρότητα με αφορμή την προκήρυξη του Δήμου Πειραιά για εκμετάλλευσή του για 99 χρόνια. Την αξιοποίηση, εκτός απροόπτου, αναλαμβάνουν οι εταιρείες Πανγαία, Dimand και EBRD. Το ξύπνημα αυτού του «κοιμώμενου γίγαντα» όπως είναι γνωστός ο Πύργος, θέτει αυτόματα και ερωτήματα που σχετίζονται με την πρόθεση τόσο του Δήμου όσο και των εταιρειών αξιοποίησης για μία ολοκληρωμένη σύλληψη του Πύργου συνδυάζοντας και συνθέτοντας τη δομή του με τις άλλες σημαντικές παραμέτρους κάθε σχεδιασμού όπως ο χώρος, η τεχνολογία, το κέλυφος, το αστικό, η αειφορία και βέβαια η τελική μορφή και η εικονική παρουσία.

Ως οργανωτικός υπεύθυνος του διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για τον Πύργο Πειραιά «Αλλάζοντας την (πρόσ)ΟΨΗ», συντόνισα και παρακολούθησα όλη την διαδικασία και συνέταξα την παρακάτω εισαγωγή  η οποία είναι δημοσιευμένη στο έντυπο τεύχος των αποτελεσμάτων του διαγωνισμού. Η εισαγωγή κατέληγε ως εξής: «Η πρόκληση, αλλά και η ευθύνη για τον ιδιοκτήτη του πύργου είναι πολλαπλάσιες κατά το γεγονός ότι ο μοναδικός σύγχρονος ουρανοξύστης στο αττικό τοπίο και για το άμεσο μέλλον δεν μπορεί παρά να είναι αυτός του Πειραιά. Ο διαγωνισμός έδωσε την ευκαιρία ο πύργος να «ενδυθεί» με σχεδιαστική ποιότητα. Εάν ο Δήμος Πειραιά το τολμήσει, το Α’ βραβείο μπορεί να αποδείξει ότι η αρχιτεκτονική του καινοτομία είναι εφαρμόσιμη».

Ο αριθμός των συμμετοχών ξεπέρασε κάθε αρχική προσδοκία δεδομένου ότι στάλθηκαν 380 προτάσεις στις οποίες συμμετείχαν συνολικά 950 μελετητές  από 44 χώρες. Η διεθνής κριτική επιτροπή αποτελείτο από τους: Anne-Line Citerne, Costas Kondylis, Πάνος Δραγώνας, Timothy Johnson, Νίκος Καλογήρου, Ζήσης Κοτιώνης, Τάση Παπαϊωάννου, Αλέξανδρος Τομπάζης, Αλέξανδρος Τριποδάκης, Antony Wood,

Υπενθυμίζεται ότι ο διαγωνισμός «Αλλάζοντας την (πρόσ)ΟΨΗ» προκηρύχτηκε τον Ιανουάριο του 2010 από το GreekArchitects.gr και την εταιρεία DuPont. Ο διαγωνισμός στόχευε στην ανάδειξη της όψης του Πύργου του Πειραιά. Η πραγματική πρόκληση, παρόλα αυτά, αφορούσε στον επαναπροσδιορισμό του πιο ψηλού κτηρίου στο λιμάνι του Πειραιά και του δεύτερου υψηλότερου στη χώρα, το οποίο παραμένει ένα από τα πιο γνωστά ανολοκλήρωτα έργα από το 1974, αλλά και την αξιοποίηση 30.000 τ.μ. σημαντικής εμπορικής αξίας  προς όφελος της τοπικής κοινωνίας. Ο διαγωνισμός αποτέλεσε την αφορμή για μια δημόσια συζήτηση που έχει ήδη ξεκινήσει σχετικά με τον Πύργο του Πειραιά, ο οποίος είναι γνωστός με το προσωνύμιο «κοιμώμενος  γίγαντας».

Εισαγωγή

(από τον Μ. Αναστασάκη δημοσιευμένο στο τεύχος των αποτελεσμάτων του διαγωνισμού)

Πύργος Πειραιά, ένας πύργος ιδεών

Ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός ιδεών για την ανάπλαση των όψεων του «Πύργου Πειραιά» στόχευε πρωταρχικά στην αναμόρφωση ενός μικρού ουρανοξύστη σε μια μεσαίου μεγέθους πόλη. Στην ουσία όμως έθετε τα ερωτήματα του τί είναι ψηλό κτήριο σήμερα και πώς αυτό παρεμβαίνει και εντάσσεται στο αστικό τοπίο. Το αποτέλεσμα του διαγωνισμού καταδεικνύει ότι συμπορεύθηκε με τους προβληματισμούς μιας περιόδου όπου επιχειρείται στην αρχιτεκτονική ένας δραστικός επαναπροσδιορισμός εδραιωμένων θεωρήσεων και πρακτικών, τόσο στον τρόπο που με τον οποίο προσεγγίζουμε το κτιστό, όσο και στη σχέση του με το περιβάλλον.

Η αφετηρία για την προκήρυξη του διαγωνισμού ήταν η ανάγκη για ανασχεδιασμό ενός ανολοκλήρωτου από τη δεκαετία του 1970 κτηρίου γραφείων με εμπορικούς τους κάτω ορόφους. Ο σκελετός του κτηρίου είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα και είναι οργανωμένος με τυπικό τρόπο - ένας κάθετος πυρήνας με ορόφους σε οριζόντιες στρώσεις. Η ανάπτυξη του κτηριακού όγκου προκύπτει έτσι από τα φυσικά όρια του σκελετού και τη θέση του στο οικόπεδο.

Με δεδομένο λοιπόν τον κυρίως κορμό του κτηρίου και με τις δεσμεύσεις του υπάρχοντος στατικού φορέα, ήταν αναμενόμενο ότι η κάθε συμμετοχή θα αναμετριόταν με αυτούς τους περιορισμούς, θα πρότασσε όμως τελικά μια ολοκληρωμένη σύλληψη του πύργου συνδυάζοντας και συνθέτοντας τη δομή με τις άλλες σημαντικές παραμέτρους κάθε σχεδιασμού όπως ο χώρος, η τεχνολογία, το κέλυφος, το αστικό, η αειφορία και βέβαια η τελική μορφή και η εικονική παρουσία.

(Παρουσιάζεται στην επόμενη εικόνα το Α' βραβείο της ομάδας Nouvelle AOM για τον Πύργο Montparnasse. Οι προβληματισμοί για την αναμόρφωση αυτού του πύργου του 1973 ήταν παρόμοιοι)

Είναι γεγονός ότι τα προγραμματικά δεδομένα του διαγωνισμού οδηγούσαν εκ πρώτης στην αναζήτηση μιας νέας εξωτερικής μορφής, στην αντιμετώπιση δηλαδή του κελύφους ως ένδυση πρωτίστως παρά ως έκφραση μιας συνολικής θεώρησης ή έστω μιας εσωτερικής δομής και οργάνωσης. Είναι ακόμα γεγονός ότι η προκαθορισμένη στατική δομή του πύργου δεν ευνοούσε προτάσεις όπου το κατασκευαστικό σύστημα αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο έκφρασης. Η πολυπληθής όμως συμμετοχή καθώς και η μεγάλη ποικιλία των προτάσεων σχετικοποίησαν τελικά τους αρχικούς περιορισμούς ανασύροντας με ουσιαστικό τρόπο στο προσκήνιο τα κρίσιμα ζητήματα που τίθενται στο σχεδιασμό των ψηλών κτιρίων: την ενεργειακή συμπεριφορά, τη σύνδεση με την πόλη, τη συμβολική διάσταση.

Ο βαθμός ελευθερίας στη σύνθεση και το εύρος της επεξεργασίας των σχεδιαστικών απαιτήσεων ορίζονται βέβαια σε μεγάλο βαθμό από το είδος της κάθε προκήρυξης: αναζήτηση ιδεών ή επιλογή ενός σχεδίου για εφαρμογή; Στην πρώτη περίπτωση η έμφαση δίνεται στην καινοτομία, στον πειραματισμό και στη φαντασία (βλ. για παράδειγμα τους διαγωνισμούς για ουρανοξύστες του μέλλοντος που οργανώνει το ηλεκτρονικό περιοδικό evolo.us). Στην δεύτερη περίπτωση ο σχεδιασμός φέρει με αποδοτικό τρόπο επιλύσεις κατασκευάσιμες.

Ο διαγωνισμός για τον Πύργο Πειραιά τοποθέτησε το ζητούμενο του σχεδιασμού ανάμεσα στην ιδέα και στην πραγματικότητα. Η προκήρυξη από το περιοδικό greekarchitects.gr και την εταιρεία DuPont (ολόκληρη η προκήρυξη σε παράρτημα) επιζητούσε από τη μία ιδέες ανεξαρτήτως κόστους, προσέφερε από την άλλη ένα ρεαλιστικό υπόβαθρο ανάπτυξής τους. Το ανοιχτό αυτό παράθυρο στην ευρηματικότητα και στην τολμηρή έκφραση όρισε εν πολλοίς και το περιεχόμενο των συμμετοχών αυτού του διαγωνισμού. Ένας συνολικός απολογισμός των κατατεθειμένων προτάσεων οδηγείται έτσι σε συγκρίσεις περισσότερο με έργα πρωτοποριακά και ερευνητικά (οι κατασκευές σε διεθνείς εκθέσεις όπως αυτή της Σαγκάης αυτή τη χρονιά αποτελούν καλό δείγμα) και λιγότερο με τα υλοποιημένα έργα της τρέχουσας αρχιτεκτονικής παραγωγής.

Οι προτάσεις

Η ελκυστικότητα του θέματος αποτυπώθηκε στο μεγάλο αριθμό των συμμετοχών. Αυτές προήλθαν από 44 χώρες με 950 συνολικά αρχιτέκτονες, σχεδιαστές και φοιτητές να λαμβάνουν μέρος κατανεμημένοι σε 380 ομάδες. Με τις μισές περίπου ομάδες να προέρχονται από την Ελλάδα (180), ο διαγωνισμός αυτός αποτέλεσε επιπρόσθετα για τις ελληνικές συμμετοχές μια ευκαιρία τόσο για να τοποθετηθούν σε σχέση με τις προτάσεις ενός τμήματος της διεθνούς αρχιτεκτονικής κοινότητας όσο και για να συναγωνισθούν μαζί της.

Από μια αρχική περιδιάβαση των πινακίδων προκύπτει αβίαστα η διαπίστωση ότι η βιοκλιματική παράμετρος είναι συντριπτικά παρούσα. Αν και η επίλυσή της σχεδιαστικά είναι άνιση, αποτυπώνεται και σε αυτήν τη συλλογή αρχιτεκτονικών σχεδίων το πνεύμα της εποχής ή αλλιώς η απαίτηση των καιρών για μια περιβαλλοντική ευαισθησία στο σχεδιασμό κτηρίων. Μια ακόμα γενική διαπίστωση αφορά στην ελευθερία και στην ευρύτητα με την οποία αντιμετώπισαν οι συμμετέχοντες τις απαιτήσεις και τους στόχους του διαγωνισμού. Η κάθε πρόταση ερμήνευσε με ιδιαίτερο τρόπο την σκόπιμα ανοιχτή και ευέλικτη προκήρυξη και κινήθηκε από τον πραγματισμό και το εφαρμόσιμο σχέδιο μέχρι τη διατύπωση καινοτόμων ιδεών έστω και αμφιλεγόμενων κατασκευαστικά. Ακόμα, πολλές προτάσεις μετέβαλαν το «κτηριολογικό πρόγραμμα» και είτε πρόσθεταν ορόφους είτε αφαιρούσαν λειτουργικούς χώρους. Άλλες πάλι, λιγοστές είναι η αλήθεια, επενέβησαν δραστικά στο φέροντα οργανισμό. Η μεγάλη συμμετοχή έδωσε πράγματι τη δυνατότητα ώστε να παρουσιαστεί μια μεγάλη ποικιλία προσεγγίσεων και να εκφραστούν όλες σχεδόν οι σύγχρονες σχεδιαστικές κουλτούρες, με την πλειοψηφία πάντως των προτάσεων να διατρέχεται από τις γνώριμες για τα ψηλά κτήρια τεχνικές για την επεξεργασία του κελύφους. τα πετάσματα όψεων (curtain walls), τα διπλά κελύφη και τα πολυεπίπεδα συστήματα όψεων, τις ενδιάμεσες περιοχές κ.α.

Παρά την ποικιλία και την ποικιλομορφία όμως των σχεδίων, είναι δυνατόν να αναγνωρισθούν δύο με τρεις στρατηγικές. Αυτό βοηθάει στην προσπάθεια για μια ομαδοποίηση των μελετών με άξονα την κυρίαρχη σχεδιαστική κατεύθυνση.

Μια πρώτη ομάδα μελετών επέλεξε ως πρωταγωνιστή την κτηριακή μορφή για να απαντήσει στο ερώτημα του τι μπορεί να είναι σήμερα ένας πύργος στον Πειραιά. Ο χειρισμός της μορφής βέβαια ποικίλει. Από την ενσωμάτωση σε αυτήν ένθετων κατασκευών, ενδιάμεσων χώρων ή και βιοκλιματικών στοιχείων, έως την πρόσδοση ενός σκηνογραφικού, μιντιακού ή και συμβολικού χαρακτήρα. Αυτή η αναζήτηση της αρχιτεκτονικής εκφραστικότητας, άλλοτε δοσμένης πληθωρικά και άλλοτε λιτά και ήπια, είναι πλειοψηφούσα με πάνω από τις μισές συμμετοχές να μπορούν να αναγνωρισθούν σε αυτήν την ομάδα.

Μια συγγενική στη μορφοδοτική αυτή επιλογή, με το άλλο μισό περίπου των συμμετοχών να την αντιπροσωπεύει, είναι η ομάδα μελετών η οποία είτε εμπνέεται από ιστορικές αναφορές είτε αντιμετωπίζει, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, τη σχέση του κτηρίου με την τοποθεσία και το αστικό τοπίο. Και εδώ η μορφή είναι το κυρίαρχο όχημα για να αποδοθεί η σχεδιαστική πρόθεση. Η επιλογή αυτή οδηγεί στη συνήθη προσπάθεια, από τη μία για προσαρμογή του κτηρίου στο χώρο ένταξής του (ένας ουρανοξύστης βέβαια από τη φύση του περισσότερο ορίζει παρά ορίζεται από τον περίγυρό του) και από την άλλη για διαχείριση του ερωτήματος: πόση τοπικότητα μπορεί να μεταφέρει ένα ψηλό κτήριο; Και αυτή η ομάδα επενδύει στη μορφοποίηση της κατασκευής.

Οι παραπάνω προσεγγίσεις αντιλαμβάνονται τον πύργο-κτήριο ως μάζα με σχεδιασμένο όγκο και σχήμα. Οι προτάσεις που τις αντιπροσωπεύουν έχουν σταθερές αναφορές στη διεθνή σκηνή και έχουν να επιδείξουν και σε αυτόν το διαγωνισμό εξαίρετα δείγματα. Αν και διαφορετικές ως προς την αφετηρία και τις προτεραιότητες που έθεσαν, οι 9 από τις 12 διακριθείσες μελέτες μπορούν να αναγνωρισθούν στην προσέγγιση του κτηρίου ως μορφοποιημένο όγκο (όχι απαραίτητα με φορμαλιστική διάθεση). Σε ότι αφορά όμως τα 4 βραβεία, μόνον μία από αυτές ξεχώρισε (συμμετοχή 656) λαμβάνοντας το ένα από τα δύο ισότιμα Γ’ βραβεία. Η πλειοψηφία της κριτικής επιτροπής επέλεξε να τοποθετήσει στην κορυφή τις προτάσεις εκείνες οι οποίες, συνεχίζοντας και διευρύνοντας έναν πρόσφατο προβληματισμό, επαναπροσδιόρισαν ριζικά την υλικότητα του ψηλού κτηρίου.

Παρουσιάστηκαν πράγματι σε αυτόν το διαγωνισμό μία δεκάδα προτάσεων (όλες τους είναι ανάμεσα στις 69 προτάσεις που επιλέχθηκαν κατά την προκαταρκτική φάση της αξιολόγησης) οι οποίες αναθεώρησαν τη συμβατική αντίληψη για την όψη ως επιφάνειας και όγκου. Οι προτάσεις αυτές μετατόπισαν τον προβληματισμό στις έννοιες του ορίου και της υλικότητας. Προδιαγράφουν έτσι μια στρατηγική από - υλοποίησης του κτιστού η οποία γίνεται δυνατή χάρη σε τεχνικές, υψηλής ή και συμβατικής τεχνολογίας, οι οποίες προσφέρουν σε απόσταση από τον κυρίως κορμό ενός κτηρίου μια πλειάδα συστημάτων και συσκευών ικανών να αντιδρούν και αλληλεπιδρούν με τα φυσικά φαινόμενα: άνεμος, βροχή, φωτεινή ακτινοβολία. Το ενδιαφέρον με αυτά τα συστήματα είναι ότι εγγράφουν στη σύλληψή τους τη σχέση του κτιστού με το φυσικό και προδιαγράφονται έτσι ώστε να ικανοποιούν βασικές απαιτήσεις του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Τα ίδια αυτά συστήματα μπορούν ακόμα να αποτελέσουν πηγές ενέργειας ενώ ταυτόχρονα προσδίδουν στο κτήριο έναν ανάλαφρο όσο και δυναμικό χαρακτήρα. Αυτή η ενσωμάτωση της τεχνολογίας στην αρχιτεκτονική και η ουδετερότητα απέναντι στην μορφολογική έκφραση υπενθυμίζει την άποψη του Mies van der Rohe διατυπωμένη 60 χρόνια πριν. « Ελπίζω να καταλαβαίνετε ότι η αρχιτεκτονική δεν έχει διόλου να κάνει με την επινόηση των μορφών. … Η αρχιτεκτονική είναι το πραγματικό πεδίο μάχης του πνεύματος. Η αρχιτεκτονική …. είναι η αποκρυστάλλωση της εσώτερης δομής της, το αργό ξεδίπλωμα της μορφής της. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αρχιτεκτονική και τεχνολογία είναι τόσο στενά συνδεδεμένες. …». Η αναφορά σε αυτό το κείμενο του Mies καταδεικνύει το μακρόχρονο προβληματισμό για τη σχέση της αρχιτεκτονικής με την τεχνολογία και τη μορφή.  Όμως τί εκπληκτική αντιστροφή επιτελείται στις μέρες μας για το πώς αντιλαμβανόμαστε το αρχιτεκτονικό έργο, τη δομή και την παρουσία του; Η πρόκληση του βιοκλιματικού σχεδιασμού οδηγεί με ώριμο πλέον τρόπο την αρχιτεκτονική σε μια διαδραστική σχέση με τα φυσικά στοιχεία και σε συνεργία με τη φύση. Η αρχιτεκτονική δημιουργείται πλέον από έξω προς τα μέσα και οι ευαίσθητες προς το περιβάλλον προτεινόμενες τεχνολογικές κεραίες του κτιστού γίνονται οι ίδιες το αρχιτεκτόνημα.

Είναι προφανές ότι αυτή η νέα αντίληψη για τη φυσική παρουσία της αρχιτεκτονικής και τη σχέση της με το φυσικό περιβάλλον μπορεί να μεταφερθεί και αποδοθεί με διάφορες σχεδιαστικές τεχνικές και τεχνολογικές εφαρμογές. Το Α’ βραβείο (συμμετοχή 110), το Β’ βραβείο (συμμετοχή 311) και το ένα από τα δύο Γ’ βραβεία (συμμετοχή 496) μας πρότειναν τρεις διαφορετικούς τρόπους ανάδειξης και διαχείρισης των φυσικών στοιχείων (η πρώτη συμμετοχή κυρίως τον αέρα, η δεύτερη κυρίως το νερό και η τρίτη κυρίως το φως). Η συνεπακόλουθη υποχώρηση σε δεύτερο πλάνο των συμβατικών κατασκευαστικών στοιχείων και άρα και της αντίστοιχης αρχιτεκτονικής τους έκφρασης, δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα για την αντιληπτικότητα του «κτιστού» αλλά και επαναπροσδιορίζει τους όρους με τους οποίους κρίνουμε την ένταξή του στο περιβάλλον – τεχνητό και φυσικό. Οι τρεις αυτές προτάσεις ξεχώρισαν τόσο για τη δύναμη της σύλληψης όσο και για τον πειστικό τρόπο με τον οποίο διαχειρίστηκαν σχεδιαστικά την κεντρική τους ιδέα.

Η αξιολόγηση

Η δύναμη και η καινοτομία των βραβευμένων συμμετοχών, όπως και η σχεδιαστική ποιότητα όλων των προτάσεων που διακρίθηκαν, αναγνωρίστηκαν από μια πολυσύνθετη και πλουραλιστική κριτική επιτροπή. Όπως αναμενόταν, οι διαφορετικές αφετηρίες των 11 μελών της αποτυπώθηκαν κατά τη διαδικασία αξιολόγησης και εκφράστηκαν ζωηρά στην τελική επιλογή για το Α’ βραβείο. Η σύγκλιση η οποία επιτεύχθηκε μέσα από μια διαδικασία βαθμολόγησης και πλειοψηφικής επιλογής (οι πίνακες αξιολόγησης παρατίθενται σε παράρτημα), ανέδειξε τελικά τις περισσότερο ενδιαφέρουσες και ολοκληρωμένες προτάσεις. Χάρη στην πολυμορφία της επιτροπής, αυτές οι διακριθείσες μελέτες αντιπροσωπεύουν σε μεγάλο βαθμό τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης και τις διαφορετικές τάσεις που κατατέθηκαν. Καταδεικνύεται έτσι το πλεονέκτημα μιας πλουραλιστικής επιτροπής: αντιπροσώπευση στις διακρίσεις ενός ευρέος φάσματος προτάσεων με τα αξιολογότερα δείγματά του.

Εξετάζοντας πράγματι προσεκτικά τις επιλογές των κριτών και τη βαθμολογία σε όλες τις φάσεις της αξιολόγησης παρατηρούμε ότι για να επιτύχει μια πρόταση να διακριθεί (12άδα) και πολύ περισσότερο να βρίσκεται ανάμεσα στις 6 της Β’ φάσης, δεν αρκούσε να λάβει κατά την Α’ φάση την υψηλότερη βαθμολογία (βαθμός 8) από 2-3 κριτές. Έπρεπε να της δοθεί και καλή βαθμολογία (βαθμός 4 ή 5) από τουλάχιστον 3-4 άλλα μέλη της κριτικής επιτροπής. Τόσο λοιπόν η 12άδα όσο και η τελική 6άδα αναδείχθηκαν από μια ευρεία σύγκλιση. Από τις 6 πρώτες σε βαθμολογία συμμετοχές, ο κάθε κριτής κλίθηκε να υποδείξει την προτίμησή του για τη σειρά κατάταξης των βραβείων. Σε αυτή τη φάση εκφράστηκε μεν μια διασπορά στην επιλογή, οι δύο προτάσεις όμως οι οποίες προκρίθηκαν για την τελική επιλογή ξεχώρισαν είτε γιατί η μια διέθετε τους περισσότερους υποστηρικτές για Α’ βραβείο (3 Α’ επιλογές για την συμμετοχή 311), είτε γιατί η άλλη διέθετε την ευρύτερη συναίνεση (2 Α’ επιλογές για την συμμετοχή 110 αλλά και 8 συνολικά υποδείξεις για βράβευση). Το τελικό αποτέλεσμα για την επιλογή του Α’ βραβείου επισφραγίστηκε από 7 κριτές οι οποίοι προέκριναν περισσότερο τη σχεδιαστική ιδέα και την πρωτοτυπία της συμμετοχής με κωδικό 110 από τη δυνατότητα άμεσης εφαρμογής της. Οι υπόλοιποι 4 κριτές, αν και αναγνώρισαν (οι 2 τουλάχιστον από αυτούς) τις αρετές των δύο επικρατέστερων προτάσεων, δεν συμμετείχαν στην τελική επιλογή αδυνατώντας να αποδώσουν το Α’ βραβείο σε προτάσεις οι οποίες δεν πληρούσαν το δικό τους βασικό κριτήριο της κατασκευασιμότητας.

Οι αιτιολογικές εκθέσεις των μελών της κριτικής επιτροπής παρατίθενται σε αυτόν τον κατάλογο και συμβάλλουν στην κατανόηση της άποψης και της στάσης του καθενός, εμπλουτίζουν δε με τις διαφορετικές οπτικές τους τον προβληματισμό που αυτός ο διαγωνισμός ανέδειξε. Ιδιαίτερα σε ότι αφορά την πρόταση για έναν “Windscraper” που κατέθεσαν οι αρχιτέκτονες Matthias Hollwich και Marc Kushner και η οποία απέσπασε το Α’ βραβείο, αναγνωρίστηκε η αξία της από 9 στους 11 κριτές.

● «Ο windscraper αποτελεί μια εξαιρετικά πρωτότυπη και κομψή προσέγγιση … Αυτή η πρόταση επανασυνδέει το κτήριο με τα στοιχεία του νερού και του αέρα τα οποία είναι κυρίαρχα στο λιμάνι του Πειραιά.» (C. Kondylis). 

● «Δημιούργησε μια πανέμορφη και κομψή εικόνα σε κάτι που αναλογικά είναι μια προκλητική μάζα ενός σκελετού» (T. Johnson). 

● «Μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόταση για ‘αεροσυλλέκτες’ με ράβδους σε προέκταση από τη κτήριο» (A. Wood). 

● «Αυτή η συναρπαστική σύλληψη μπορεί να βοηθήσει να μειωθεί το περιβαλλοντικό αποτύπωμα οποιουδήποτε υπάρχοντος κτηρίου. Ακόμα κι αν εγείρει κατασκευαστικά ερωτήματα, αυτό το αισθητικό αποτέλεσμα δημιουργεί από την πλευρά της θάλασσας μια «λευκή οπτασία» χάρη στη διαφάνεια και στην κινητικότητα της λευκής όψης» (A-L. Citerne) 

● «Την υποστήριξα, αναγνωρίζοντας την πρωτοτυπία της συγκεκριμένης βιοκλιματικής επίλυσης και τη λιτή, μινιμαλιστική, αρχιτεκτονική μορφολογία της» (Π. Δραγώνας). 

● «Έχει μια καθαρή και δυνατή ιδέα σε ένα διαγωνισμό ιδεών και ένα υψηλής αξίας αισθητικό αποτέλεσμα» (Α. Τομπάζης). 

● «Δίνει μια άμεση, συνεκτική και ποιητική απάντηση στο ερώτημα του διαγωνισμού ιδεών, προτείνοντας ένα παραδειγματικό κτήριο που διαχέεται και ολοκληρώνεται μέσα στη φυσική συνθήκη του περιβάλλοντός του» (Ζ. Κοτιώνης).

● «Η συμβολική δύναμη συνίσταται κυρίως στον διάλογο παλιού-νέου μέσα από την προτεινόμενη ‘αύρα’ του κτηρίου φαντάσματος και στην ζωντανή εναρμόνισή της με τη δύναμη του ανέμου» (Α. Τριποδάκης). 

● «Η πρόταση διαθέτει αρχιτεκτονικό ‘όραμα’, καινοτομία και ισχυρές αισθητικές και περιβαλλοντικές προθέσεις σχεδιασμού» (Νίκος Καλογήρου).

Το κέρδος από το διάλογο που έχει ήδη δρομολογηθεί, εμπλουτίζεται από την περιδιάβαση στα κείμενα τα οποία συνοδεύουν τις πινακίδες των συμμετεχόντων και στα οποία αναπτύσσεται με ιδιαιτερότητα ο προβληματισμός για τη φύση του ψηλού κτηρίου, τη θέση του στο αστικό τοπίο και τη σημασία του για περιβαλλοντικά βιώσιμες πόλεις. Με την ολοκλήρωση πλέον του διαγωνισμού μπορεί να δοθεί η αφορμή για γόνιμους απολογισμούς από την αρχιτεκτονική κοινότητα και ιδιαίτερα από την ελληνική – ακαδημαϊκή και επαγγελματική. Με μηδαμινή εμπειρία στο σχεδιασμό ψηλών κτηρίων, 4 ελληνικές ομάδες διακρίθηκαν με Β’ έπαινο αποδεικνύοντας ότι η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα διαθέτει το ανθρώπινο δυναμικό ώστε να σταθεί με αξιώσεις στη διεθνή σκηνή. Σε μια χώρα όπου η ανέγερση έστω και ενός ψηλού κτηρίου έχει παγώσει για πάνω από τρεις δεκαετίες, ο ανασχεδιασμός του πύργου στον Πειραιά μπορεί να δώσει το έναυσμα για μια ουσιαστικότερη ανάπτυξη των επιχειρημάτων για τη θέση του ψηλού κτηρίου στην Αθήνα. Η πρόκληση, αλλά και η ευθύνη για τον ιδιοκτήτη του πύργου είναι πολλαπλάσιες κατά το γεγονός ότι ο μοναδικός σύγχρονος ουρανοξύστης στο αττικό τοπίο και για το άμεσο μέλλον δεν μπορεί παρά να είναι αυτός του Πειραιά. Ο διαγωνισμός έδωσε την ευκαιρία ο πύργος να «ενδυθεί» με σχεδιαστική ποιότητα. Εάν ο Δήμος Πειραιά το τολμήσει, το Α’ βραβείο μπορεί να αποδείξει ότι η αρχιτεκτονική του καινοτομία είναι εφαρμόσιμη.

Μανώλης Αναστασάκης

Αρχιτέκτων, οργανωτικός υπεύθυνος του διαγωνισμού

____________________________________________

INTRODUCTION

Piraeus Tower, an Ideas Tower

The international architectural ideas competition for the reformation of “Piraeus Tower” facades initially aimed at the reformation of a small skyscraper in a medium-size city. In fact, however, it raised questions concerning what is a tall building today and how this one intervenes and integrates in the urban landscape. The results of the competition show that it went along with the reflections of a period where a drastic redefinition of consolidated concepts and practices is attempted in the architecture both in terms of approaching the “constructed” and in terms of its relationship with the environment.

The starting line for the competition notice was the need for replanning an -uncompleted since the ’70s- offices building where the down floors are used for commercial purposes. The skeleton of building is constructed from reinforced concrete and it is organised in a typical way - a vertical core with floors in horizontal layers. The growth of building’ s volume results thus from the natural limits of skeleton and its position in the plot.

Given the main bulk of the building and the engagements of this static body, it was normal that every attendance would be pondered over these restrictions. Nevertheless, it would finally put in front a completed concept of the tower combining and composing the structure after having taken into consideration other important parameters of each planning, such as the space, the technology, the nutshell, the urban, the sustainability and of course the final shape and the aesthetic.

It is clear that the programmatic data of the competition were initially leading up to the research of a new exterior form, so that will be considered as a cladding and not as an expression of a total concept or at least of an internal structure and organisation. Moreover, it is clear that the predetermined static structure of the tower did not encourage proposals where the constructional system is the principal element of expression. However, the huge participation as well as the big variety of proposals have changed the initial restrictions dredging up essentially crucial questions during the planning of tall buildings: energy behaviour, connection with the city, symbolic dimension.

The free choice of the composition and the breadth of treatment of designing requirements are greatly determined by the type of each notice: search of ideas or choice of a plan to be implemented? In the first case the accent is given in the innovation, experimentation and imagination (see the competitions for future skyscrapers that the electronic magazine “evolo.us” organizes). In the second case, the planning provides constructible solutions efficiently.

The competition for the Piraeus Tower combined the concept with the reality. The notice organized by the e- magazine greekarchitects.gr and DuPont Company (see completed notice in annex) was seeking ideas no matter the cost, and at the same time it offered a real background for these ideas to be developed. This open window in inventiveness and bold expression determined the content of attendances of this competition. A total assessment of submitted proposals may be now compared more with pioneering designs (the manufactures in international exhibitions are good examples, such as this one in Shanghaï this year) than with the completed designs of the ongoing architectural production.

The proposals

The attractiveness of subject was impressed on the big number of attendances which came from 44 countries with the participation of 950 architects in total, designers and students who were divided into 380 teams. This competition, where the 180 teams (about the half) were coming from Greece, has given the opportunity for Greek attendances to be among the proposals of an international architectural community and to compete with it as well.

Having a quick look at the proposals we can easily understand that the bioclimatic parameter is overwhelmingly present. Although its designing solution is unequal, the spirit of season or, otherwise speaking, the need for an environmental sensitivity in buildings planning is also impressed on this collection of architectural designs. Furthermore, the freedom and breadth concerning the requirements and objectives of competition are obvious. Each proposal interpreted in a particular way the intentionally open and flexible notice and it was characterised both by pragmatism and applicable design and by expression of innovative ideas even if they are feasibly ambiguous. What is more, many proposals altered the “building program” either by adding floors or by removing functional spaces. Some other proposals intervened drastically in the existing body. Given the huge participation, a big variety of approaches and the expression of every modern designing culture are made possible. The majority of proposals implements common techniques of tall buildings regarding the skin editing, curtain walls, double skin, the multi-level systems of facades, the intermediate spaces and so on.

Despite the variety and the diversity of designs, two or three strategies are possible to be recognised. This helps the grouping of entries with axis the sovereign designing direction.

A first team of studies chose the building form in order to respond to the question of what a tower in Piraeus can be today. The handling of form, of course, varies between the incorporation of enthetic manufactures in it, intermediate spaces or even bioclimatic elements, and the scene or symbolic character that may be given to it. This search of either luxuriant or simple architectural expressiveness can be identified in more than the half participations of this team.

Relevant to the previous one is the entries team which either is inspired by historical reports or directly and indirectly responds to the relation of building with the location and the urban landscape. In this case as well, the form is the sovereign vehicle in order for the designing intention to be attributed. This choice leads to the common effort for adaptation of building to its integration space (a skyscraper by its nature defines more than being defined by its environment) and for responding to the question: how much “local” can be a tall building? This team invests in the format of manufacture.

The above approaches regard the tower-building as mass with drawn volume and form. The proposals that represent them refer to the international scene and they can demonstrate in this competition superb examples in this competition. Although they are different as far as the starting line and the priorities they have set up, the 9 from the 12 distinguished entries approach the building as a moulded volume (without necessary a formalistic dimension). As far as the 4 awards are concerned, only one of them has been distinguished (entry 656) receiving one from the two equivalent C awards. The majority of the jury chose the proposals that re-defined radically the materiality of tall building continuing and extending a recent reflection.

One ten of proposals (all of them are between the 69 proposals that were selected at the preliminary stage of evaluation) revised the conventional perception for the face as surface and as volume. These proposals focused on the concepts of limit and materiality. They work out a strategy of dematerialization of the building which is based on high or conventional technology techniques. These techniques offer -in distance from the main trunk of the building- systems and devices capable to react to natural phenomena: wind, rain, light radiation. The interesting point in these systems is that they register the relation of the building with the natural and they are worked out in order to meet basic requirements of bioclimatic planning. These systems can also constitute energy resources giving at the same time to the building a light and dynamic character. The integration of technology into architecture and the neutrality towards the morphological expression remind the opinion of Mies van der Rohe cited 60 years ago: “I hope you will understand that architecture has nothing to do with the invention of forms. … Architecture is the real battleground of the spirit. Architecture … is the crystallization of its inner structure, the slow unfolding of its form. That is the reason why technology and architecture are so closely related. ….”. The reference in this text of Mies shows the long reflection on the relation of architecture with technology and form. But what inversion is carried out nowadays about how we conceive the architectural work, the structure and its presence? The challenge of bioclimatic planning maturely leads the architecture to an interactive relationship with the natural elements and to cooperation with the nature. The architecture is now created “from outside towards inside” and the sensitive to the environment proposed technological antennas become the architectural project.

It is obvious that this new perception for the natural presence of architecture and its relation with the natural environment can be transported and attributed by various designing technical and technological applications. The A' Prize (entry 110), the B' Prize (entry 311) and the one of the two C' Prizes (entry 496) proposed us three different ways of elevation and management of natural elements (the first entry the air, the second one the water and the third one the light). The subsequent concession of conventional constructional elements and hence of their corresponding architectural expression, creates a new reality for the perception of the building but it also re-defines the conditions through which we judge its integration in the -artificial and natural- environment. These three proposals have been distinguished both for the force of conception and for the persuasive way by which they managed their principal concept.

The evaluation

The force and the innovation of rewarded attendances and the designing quality of all distinguished proposals were recognized by a multi-compound and pluralist jury. The different starting lines of the 11 members of the jury were impressed on the process of evaluation, as it was expected, and they lively expressed in the final choice for the A' Prize. The convergence which was achieved through a process of marking and majority choice (the tables of evaluation are mentioned in annex), elected finally the most interesting and completed proposals. Thanks to the polymorph of the jury, these distinguished entries greatly represent the different ways of thought and the different tendencies that were submitted. It is, therefore, clear the advantage of pluralist jury: representation in the discriminations of a wide spectrum of proposals with its most notable examples.

During the process of careful examination of the choices of the jury and the grade in all phases of evaluation, it may be observed that in order for a proposal to be distinguished in the 12 finalists and even more to be between the 6 of the second phase, the highest mark (grade 8) from 2-3 members of the jury during the A phase was not enough. It should achieve good grades (grade 4 or 5) from at least 3-4 other members of the jury. Thus, both the 12 and 6 finalists were elected by a wide convergence. Between the first 6 entries, every member of the jury was invited to show his/her preference for the awards classification order. In this phase many proposals had been chosen, but the two proposals, that were prejudged for the final choice, distinguished either because the one had more supporters for A' Prize (3 A' choices for entry 311), or because the other one had wider consent (2 A' choices for entry 110 but also 8 indications for award). The final result for the choice of the A’ Prize was decided by 7 members of the jury who chose the designing concept and the originality of the entry with code 110 more than the possibility of its direct application. The other 4 member of the jury did not participate in the final choice being unable to attribute the A' Prize in proposals that did not meet their own basic criterion of feasibility, although they recognized (the 2 at least from them) the virtues of the two prevailing proposals. The explanatory reports of members of the jury are mentioned in this list and they contribute in understanding the opinion and the attitude of each one of them. Furthermore, they enrich from different point of view the reflection that this competition has revealed. As far as the proposal for “Windscraper” is concerned submitted by Matthias Hollwich and Marc Kushner which achieved the A' Prize, its value was recognized by 9 of the 11 members of the jury. 

● “The windscraper is an exceptional fresh and elegant approach for the Piraeus Tower. … This proposal relinks the building with the water and wind elements that are predominant to the Piraeus Port.” (C. Kondylis) 

● “It has created a beautiful elegant image of what proportionally is a challenging mass of a structure.” (T. Johnson) 

● “A very interesting proposition for ‘wind catchers’ on rods extending out from the building.” (A. Wood) 

● “This concept could help to reduce the environmental footprint of existing buildings. The technical feasibility has to be better assessed but this concept creates from the sea a very powerful “white vision” thanks to the transparency and the mobility of its white facade.” (A-L. Citerne) 

● “I supported it for the originality of this bioclimatic solution, and also for its simple and minimal architectural design.” (P. Dragonas) 

● “It has a clear and strong idea and this in an ideas competition with an aesthetic result of high value.” (A. Tombazis) 

● “It gives a direct, cohesive and poetic response to the question posed within this competition, while suggesting a model-building, diffusing and completed under the natural conditions of its environment.” (Z. Kotionis) 

● “The symbolic strength of the project consists mainly of the dialogue between the old and new through the proposed “aura” of the phantom- building and its interplay with the power of the wind.” (A. Tripodakis) 

● There is an architectural vision, innovation and strong aesthetic and environmental intent in the project 110 (N. Kalogirou).

________

The profit from the dialog that already has been launched is enriched by texts of the participants. In these texts, the reflection on the nature of the tall building, its place in the urban landscape and its importance for environmentally sustainable cities is fully developed. After the competition has been completed, fertile assessments from the architectural community and particularly from Greek -academic and professional- architecture may be done. Four Greek teams were distinguished with B' Mention without any experience in planning tall buildings, proving that architecture in Greece has the human potential so that it will be recognised internationally. In a country where the construction of even a tall building has frozen since more than three decades, the replanning of the tower in Piraeus may give the spark for a more essential line of arguments for the position of tall building in Athens. Both the challenge and the responsibility for the householder of tower are multiple. As a consequence, the unique modern skyscraper in Attic landscape cannot be other than this one located in Piraeus. The competition gave the occasion for the tower to be characterised by designing quality. If the Municipality of Piraeus dares it, the A' Prize can prove that its architectural innovation is applicable.

Manolis Anastasakis

Architect, Head of the competition organisation