Διπλωματική εργασία: Ελαιουργείο
με Εγκαταστάσεις Ελαιοτουρισμού στη Σκιάθο
Φοιτήτριες: Αναστασία Καναρέλη & Μαρία Ειρήνη
Κωνσταντινίδη Μάνεση
Επιβλέπων: Γεώργιος Μητρούλιας
Τμήμα: Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 2020
Περιγραφή
Η Σκιάθος, μαζί με τη Σκόπελο, την Αλόννησο, τη Σκύρο και πολλά
ακατοίκητα νησάκια αποτελούν το νησιωτικό σύμπλεγμα των Βορείων Σποράδων.
Πρόκειται για κατάφυτα νησιά με έντονη την βλάστηση των ελαιόδεντρων. Η ελιά,
αποτελεί τον καρπό – σύμβολο για τα νησιά των Β. Σποράδων και το ελαιόλαδο την
κυρίαρχη παραγωγή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Η ελαιουργία είναι η καλλιέργεια σύμβολο της νήσου, της Σκιάθου. Η
Σκιάθος, γενικά, ήταν σχετικά αυτάρκης σε γεωργικά προϊόντα. Οι κάτοικοι
αντάλλασσαν το άφθονο λάδι που παρήγε το νησί, με γεωργικά και άλλα προϊόντα
που δε διέθεταν. Για την παραγωγή του ελαιόλαδου λειτουργούσαν πολλά
ελαιοτριβεία – «ταλιάγριες». Ο
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, τον 19ο αιώνα, γράφει ότι μέσα στη Χώρα της Σκιάθου
υπήρχαν δεκατρία ελαιοτριβεία. Στο διήγημά του «Ρόδινα ακρογιάλια», μας δίνει
περισσότερες πληροφορίες για τα δεκατρία ‘εργοστάσια’ – ελαιοτριβεία του
χωριού: «Τα ελαιοτριβεία είχον ανοίξει ήδη, τρεις ώρας πριν φέξη. Εν τούτων
μ’ εξυπνούσε κάθε πρωί, δίπλα εις την πατρικήν μας οικίαν. Άλλα δύο
ήσαν αντικρύ, πέραν του μικρού ποταμίσκου της μούργας. Εν άλλο έκειτο εκείθεν
του δρόμου, και άλλα οκτώ ή δέκα ευρίσκοντο εις τας άκρας του χωρίου, ολόγυρα
εις τους κήπους. Πολλοί άνθρωποι εκυκλοφόρουν, πρωινοί. Κρότοι ευάρεστοι έπληττον
τας ακοάς. Ήκούοντο πανταχόθεν ομιλίαι, γέλωτες και άσματα· μάλλον κελεύσματα
αρχαιοπρεπή, συνοδεύοντα την βαρείαναγγαρείαν του αδρακτιού με την μακράν
ογκώδη μανέλαν, του εργάτου, και του ελαιοτρίπτου. Τηγανίτες εμοσχοβολούσαν
παντού. Οι ελαιοτριβείς εκαλοπερνούσαν καθημερινώς από τα φιλεύματα και τα
κεράσματα των οικοκυράδων.»
Η ελαιουργεία μαζί με την αμπελουργία αποτελούσαν τις κύριες
καλλιέργειες του νησιού και το λάδι και το κρασί ήταν σημαντικά εξαγώγιμα
προϊόντα για τους Σκιαθίτες αγρότες. Ο 20ος αιώνας όμως, αποτελεί τομή για την
αρχιτεκτονική φυσιογνωμία των νησιών του Βορείου Αιγαίου, με χαρακτηριστική την
περίπτωση της Σκιάθου. Στη Σκιάθο, η οποία ολοκληρωτικά μεταλλάχθηκε σε νησί
μόνο για τον τουρισμό, κατά την τριακονταετία 1970-2000, αρχίζουν να
«εξαφανίζονται» τύποι κτιρίων, οι οποίοι στο παρελθόν ήταν διαδεδομένοι, όπως
τα ελαιοτριβεία, λόγω του μεγάλου ενδιαφέροντος των κατοίκων για τουριστικά
επαγγέλματα και εγκαταστάσεις. Αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης, είναι η απουσία
ελαιοτριβείου από το νησί. Εδώ και πέντε χρόνια που σταμάτησε να λειτουργεί και
το τελευταίο ελαιουργείο του νησιού, οι κάτοικοι αναγκάζονται μετά τη συγκομιδή
της ελιάς να μεταφέρουν με πλοίο τόνους φορτίου ελαιόκαρπου στη Γλώσσα, που
είναι οικισμός της Σκοπέλου, προκειμένου να παράγουν ελαιόλαδο. Πρόκειται για
μία διαδικασία δαπανηρή και κουραστική για τους Σκιαθίτες ελαιοπαραγωγούς καθώς
και καταστροφική για την ποιότητα του ελαιόλαδου. Έτσι, λαμβάνοντας ως δεδομένο
την έλλειψη ελαιοτριβείου από το νησί, οργανώσαμε το θέμα της διπλωματικής μας
εργασίας, ώστε να δοθεί μία λύση μέσα από την πρότασή μας για τη δημιουργία
ενός ελαιουργείου με υποδομές ελαιοτουρισμού στη Σκιάθο.
Η περιοχή στην οποία τοποθετούμε το θέμα μας, είναι η περιοχή Πλατανιάς.
Πρόκειται για μία τοποθεσία που βρίσκεται στο μέσο της διαδρομής του οδικού
δικτύου που συνδέει τη Χώρα της Σκιάθου με την περιοχή των Κουκουναριών. Για
την επιλογή της θέσης λήφθηκαν υπόψιν οι παρακάτω προδιαγραφές με βάση την
ισχύουσα ελληνική νομοθεσία για τα ελαιοτριβεία, που εκδόθηκε το 2019. Έτσι,
σύμφωνα με τη νομοθεσία το προτεινόμενο ελαιοτριβείο είναι εγκατεστημένο σε
περιοχή:
- μακριά από περιβαλλοντικά μολυσμένες περιοχές ή περιοχές όπου πραγματοποιούνται βιομηχανικές δραστηριότητες, οι οποίες δημιουργούν σοβαρό κίνδυνο επιμόλυνσης του ελαιόκαρπου και του ελαιόλαδου.
- μακριά από περιοχές που κινδυνεύουν από πλημμύρες.
- με κλίση 0 – 0.3%.
- μακριά από περιοχές οι οποίες είναι επιρρεπείς ως εστίες μόλυνσης εντόμων.
- η οποία είναι αρκετά μεγάλη σε έκταση και βρίσκεται σε κατάλληλο μέρος, ώστε να διασφαλίζεται η κατάλληλη αποθήκευση και/ή διαχείριση των υγρών αποβλήτων και του πυρήνα, προκειμένου να αποφεύγεται η μόλυνση του εδάφους και η εναπόθεση των εν λόγω υποπροϊόντων σε υδάτινους χώρους.
- με βλάστηση ελαιόδεντρων η οποία συνδέεται με το κεντρικό οδικό άξονα δίκτυο του νησιού, ώστε να διευκολύνει την μεταφορά του ελαιόκαρπου.
- που απέχει από τη θάλασσα 400 μέτρα, ώστε το έδαφος να έχει την κατάλληλη τιμή αλατότητας για τη βλάστηση των ελαιόδεντρων.
Πριν την έναρξη της συνθετικής διαδικασίας, πραγματοποιήσαμε έρευνα και
επιτόπια μελέτη σχετικά με τη διαδικασία ελαιοποίησης, μέσα από δύο επισκέψεις
στα ελαιοτριβεία «Αντωνίου», στη Γλώσσα Σκοπέλου, και «Τσίτσας», στη Ζήρια
Αχαΐας. Αποτέλεσμα της μελέτης ήταν να παρακολουθήσουμε τη διαδικασία
ελαιοποίησης, να μάθουμε τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των τύπων
ελαιοτριβείων και να καταγράψουμε στοιχεία, όπως τεχνικά χαρακτηριστικά των
μηχανημάτων. Ύστερα από την καταγραφή πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων, οδηγηθήκαμε
στην επιλογή του τύπου ελαιοτριβείου:
Φυγοκεντρικό ελαιουργικό συγκρότημα δύο φάσεων.
Έτσι, έχοντας επιλέξει την τοποθεσία και τον τύπο ελαιοτριβείου, άρχισε
η σχεδιαστική προσέγγιση της πρότασης.
Βασική αρχή σχεδιασμού, αποτελεί το πορώδες του όγκου, το οποίο θα
εξασφαλίσει μία συνεχή επαφή και αλληλεπίδρασή των ζωνών. Στόχος είναι η
σύνδεση του επισκέπτη με τον ελαιοπαραγωγό, κάνοντας της διαδικασία
ελαιοποίησης πιο κατανοητή και βιωματική για τον επισκέπτη. Αν και η σύνδεση
επισκεπτών και ελαιοπαραγωγών είναι το κύριο μέλημα της σύνθεσής μας, η
διαδικασία της παραγωγής αλλά και η κίνηση των επισκεπτών ελέγχεται, μέσω της
σύνθεσής, ώστε να διασφαλίζεται η ασφάλεια και η λειτουργικότητα.
Η σύνθεση του ελαιοτριβείου οργανώνεται σε τρείς θεματικές ζώνες: των
βοηθητικών χώρων, της παραγωγής και των επισκεπτών. Αν και το έδαφος στο οποίο
εγκαθίσταται το ελαιοτριβείο είναι επίπεδο, το βορειοδυτικό τμήμα του
χαρακτηρίζεται από μία έντονη κλίση. Αυτή την κλίση, εκμεταλλευτήκαμε, κάνοντας
εισχωρήσεις στο έδαφος για τους χώρους της ζώνης των βοηθητικών χρήσεων
προκειμένου να εξασφαλίσουμε τις κατάλληλες προδιαγραφές για τη συντήρηση του
ελαιόλαδου και του ελαιόκαρπου. Ακριβώς μπροστά, αναπτύσσεται η ζώνη της
παραγωγής η οποία επικοινωνεί με τους βοηθητικούς χώρους μέσω ενός διαδρόμου. Η
ζώνη των επισκεπτών αναπτύσσεται στο ανατολικό τμήμα του οικοπέδου και
συνδέεται με την ζώνη της παραγωγής, επίσης, με διάδρομο. Τέλος, δευτερεύουσες
μικρές εγκαταστάσεις και ένας ξενώνας έρχονται να ολοκληρώσουν τη λειτουργία
αλλά και τη σύνθεση του ελαιοτριβείου.
Όσον αφορά τον ξενώνα, πρόκειται για καταλύματα που κατά την περίοδο
παραγωγής ελαιόλαδου (Οκτώβριο-Φεβρουάριο) φιλοξενούν το εργατικό δυναμικό. Τους
υπόλοιπους μήνες φιλοξενούν τυχών επισκέπτες όπως, πελάτες, ομάδες μελετών,
συντηρητές των μηχανημάτων αλλά και επισκέπτες στα πλαίσια του ελαιοτουρισμού.
Ο
ελαιοτουρισμός, εκτός από το χώρο του ελαιοτριβείου, επεκτείνεται σε όλον τον
κόσμο της ελιάς. Ελαιοτουρισμός είναι η μεταφορά γνώσεων, εμπειριών αλλά και
εικόνων στο άτομο μέσα από δράσεις που οργανώνονται έχοντας ως βασικό στοιχείο
τον ελαιόκαρπο. Αν και ο ελαιοτουρισμός αποτελεί λέξη καινούρια για τα ελληνικά
δεδομένα, ακολουθεί το παράδειγμα του οινοτουρισμού. Μπορεί η Ελλάδα να μην
έχει αναπτυχθεί, όσο η Ιταλία και η Καλιφόρνια, στον ελαιοτουρισμό, όμως δεν
υπάρχει καμία αμφιβολία πως δε θα μπορούσε να επιτύχει τον συγκεκριμένο τομέα,
καθώς η ελιά και το λάδι αποτελούν την κληρονομιά και την ιστορία της.
