Φοιτήτριες: Σταμοδήμου Παναγιώτα, Παναγιωτοπούλου Αφροδίτη
Επιβλέπων: Γκικαπέππας Βασίλειος
Σχολή: ΕΜΠ, 2023
Το θέμα της διπλωματικής μας εργασίας αναφέρεται στη δημιουργία ενός κέντρου υδροθεραπείας στις ιαματικές πηγές των Θερμοπυλών. Η επιλογή του θέματος μας στηρίχθηκε στο ενδιαφέρον μας για την πολυαισθητηριακή και ενσώματη εμπειρία εντός του αρχιτεκτονημένου χώρου. Θεωρούμε πως το υδάτινο στοιχείο και ειδικά ο θερμαλισμός είναι άμεσα συνυφασμένα με αυτά τα πεδία μελέτης. Η επιλογή του τόπου προέκυψε μέσα από έρευνα που έγινε στις ιαματικές πηγές του ελλαδικού χώρου. Καταλήξαμε στην περιοχή των Θερμοπυλών λόγω της πολύ ιδιαίτερης τοπογραφίας, του ιστορικού φορτίου και προσωπικής εγγύτητας και “σύνδεσης”. Προκύπτουν, λοιπόν, ορισμένα ερωτήματα που επιχειρούμε να απαντήσουμε μέσα από τον σχεδιασμό. Πως το νερό μπορεί να γίνει το κέντρο της συνθετικής διαδικασίας; Πως η ίαση συμμετέχει σε αυτή τη διαδικασία; Ποιες είναι οι υλικές και οι άυλες ποιότητες που διαμορφώνουν την υδάτινη ατμόσφαιρα; Πως συμβάλλει το τοπίο σε αυτήν την προσπάθεια;
Οι Θερμοπύλες
Η περιοχή μελέτης μας βρίσκεται στις ιαματικές πηγές των Θερμοπυλών, στους πρόποδες του βουνού του Καλλιδρόμου στο Νομό Φθιώτιδας. Βόρεια της βρίσκεται ο Μαλιακός κόλπος του οποίου η ακτογραμμή, στην αρχαιότητα, δημιουργούσε ένα στενό πέρασμα μεταξύ της θάλασσας και του βουνού. Η περιοχή έχει πάρει το όνομα τις από τις θερμές πηγές και τα στενά δύσβατα περάσματα.
Η περιοχή μελέτης μας βρίσκεται στις ιαματικές πηγές των Θερμοπυλών, στους πρόποδες του βουνού του Καλλιδρόμου στο Νομό Φθιώτιδας. Βόρεια της βρίσκεται ο Μαλιακός κόλπος του οποίου η ακτογραμμή, στην αρχαιότητα, δημιουργούσε ένα στενό πέρασμα μεταξύ της θάλασσας και του βουνού. Η περιοχή έχει πάρει το όνομα τις από τις θερμές πηγές και τα στενά δύσβατα περάσματα.
Εμείς επιλέξαμε να μελετήσουμε την περιοχή που αναπτύσσεται κατά μήκος της υδάτινης πορείας, ανάμεσα στο βουνό και την παλιά εθνική οδό. Από την απέναντι πλευρά του δρόμου, υπάρχει το Κέντρο Ιστορικής Ενημέρωσης Θερμοπυλών το οποίο παρέχει πληροφορίες σχετικά με τη μάχη και τα αρχαιολογικά ευρήματα και δύο ηρώα, ένα του Λεωνίδα και ένα για τους Θεσπιείς. Ο λόφος του Κολωνού, ο οποίος συνορεύει με τον τόπο μελέτης, είναι η περιοχή τελικής πτώσης των Σπαρτιατών όπου ανακαλύφθηκαν πολλά περσικά βέλη και λόγχες όμως και αμυντικά έργα από διαφορετικές μάχες άλλων εποχών. Το τείχος των Φωκέων επισκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε από τους Σπαρτιάτες, ως προμαχώνας στην άμυνά τους κατά των Περσών. Πίσω από το τείχος υπήρχε κοιλάδα για τις ανάγκες του στρατοπέδου.
Στις πηγές, υπάρχουν λουτρικές εγκαταστάσεις οι οποίες χτίστηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα για την αποκατάσταση των τραυματιών του πολέμου και έχουν εγκαταλειφθεί, μια ξενοδοχειακή εγκατάσταση που ανακαινίστηκε το 2012 αλλά δεν επαναλειτούργησε και μετατράπηκε σε δομή φιλοξενίας, και το κτίριο της τροχαίας.
Ανάλυση Δίπολων
Στην προσπάθεια μας να αναλύσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου, παρατηρήσαμε πως στην περιοχή κυριαρχούν έντονα αντιφατικά χαρακτηριστικά, σαν δίπολα, τα οποία δημιουργούν διακριτά όρια.
Το πρώτο και πιο διακριτό όριο που παρατηρήσαμε είναι η απότομη υψομετρική διαφορά που διαμορφώνεται στα νότια από το βουνό του Καλλιδρόμου και της επακόλουθης πεδιάδας που απλώνεται βόρεια μέχρι τον Μαλιακό κόλπο. Αυτή η χαρακτηριστική τοπογραφία δημιουργεί κατευθείαν ένα έντονο αίσθημα δέους στον επισκέπτη. Το όριο μεταξύ αυτών των αντιθετικών στοιχείων αποτελεί ο άξονας ανατολής - δύσης.
Το τρίτο δίπολο είναι συμβολικό και σχετίζεται με τις πολλαπλές μάχες που έχουν λάβει χώρα στην περιοχή μελέτης και στα περίχωρα της και τις πηγές του ιαματικού νερού, δηλαδή του τραύματος και της ίασης. Στο παραπάνω δίπολο καταλήξαμε μέσω μιας εννοιολογικής ανάλυσης των παραπάνω αντιθέσεων. Συγκεκριμένα, η λευκή σκληρή άμμος δεν επιτρέπει την ελεύθερη ανάπτυξη της τοπικής χλωρίδας παρά μόνο κάποιων νησίδων σχετικά χαμηλής φύτευσης, δηλαδή είναι μία στάσιμη περιοχή στην οποία δεν αναπτύσσεται η ζωή. Εδώ το δίπολο παίρνει τη μορφή του αρχετυπικού “ζωής” και “θανάτου”. Ο GastonBachelard αναφέρει πως “το νερό ουσία ζωής, είναι επίσης, ουσία θανάτου για τον αμφίσημο στοχασμό.” Είναι ο διαμεσολαβητής που επιτρέπει αυτό το πέρασμα από τη μη - ύπαρξη στην ύπαρξη, είναι το κατεξοχήν μητρικό σύμβολο.
“Η επιθυμία του ανθρώπου είναι τα σκοτεινά νερά του θανάτου να γίνουν νερά της ζωής, ο θάνατος με το κρύο αγκάλιασμα του να γίνει η μητρική αγκαλιά όπως ακριβώς η θάλασσα, καταπίνοντας τον ήλιο, τον ξαναγεννάει στα βάθη της... Ποτέ η Ζωή δεν μπόρεσε να πιστέψει στον Θάνατο”.
Το ρέμα που δημιουργείται από τις πηγές, οριοθετεί το πεδίο μελέτης. Είναι σημαντικό επίσης το γεγονός ότι το ρέμα είναι ο κοινός τόπος του βουνό και της πεδιάδας που οριοθετεί την περιοχή.
Με εργαλείο το νερό, στόχος μας ήταν να δημιουργήσουμε μια διαλλακτική σχέση μεταξύ αυτών των αντιθετικών στοιχείων. Θεωρούμε το νερό σημαντικό για την επίτευξη αυτού του στόχου λόγω της φύσης του που παρέχει ένα κοινό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαφορετικά στοιχεία μπορούν να συνυπάρξουν και να επαναπροσδιοριστούν. Ακόμα και η ανακλαστική του ιδιότητα απαλύνει αυτές τις αντιθέσεις και τα όρια των εικόνων και τα φέρνει σε ένα κοινό τόπο.
Η Σύλληψη της Δίνης
Καθώς, το νερό είναι το εργαλείο μέσω του οποίου σχεδιάσαμε τον χώρο, ήταν φυσικό επόμενο να υιοθετήσουμε την ροϊκή του φύση. Επιλέξαμε τη μορφή της δίνης λόγω της εσωστρέφειας και της έκκεντρης φύσης της. Θέλαμε να σχεδιάσουμε έναν χώρο συλλογής του νερού και ως εκ τούτου των ανθρώπων. Η δίνη δεν επιλέχθηκε μορφοκρατικά αλλά από την απόδοση ενός κεντρικού χαρακτήρα στους λουτρικούς χώρους γύρω από τους οποίους περιστρέφονται οι υπόλοιπες λειτουργίες. Το φυσικό φαινόμενο της δίνης μετατρέπεται σε γεωμετρικό και αποκτά ακμές ώστε να επιτευχθεί η βέλτιστη ένταξη του στο τοπίο.
Η οργάνωση του ιαματικού κέντρου βασίζεται στην πορεία του λουόμενου στον χώρο και στην επιθυμητή ατμόσφαιρα. Έτσι δημιουργήθηκε μια γραμμική πορεία που προηγείται της δίνης, παράλληλα στην οποία τοποθετούνται οι συμπληρωματικές λειτουργίες της λουτρικής εμπειρίας. Τα διαδοχικά γεγονότα που δημιουργούνται όπως οι αρωματικοί κήποι, η ελεύθερη κίνηση του νερού καθώς και η χρήση ενός κανάβου (οργανωτικού και δομικού) αποδίδουν ρυθμικότητα.
Αυτό το χαρακτηριστικό έρχεται σε αντιπαράθεση με τον χρονικό συμβολισμό της δίνης, ο οποίος είναι ο άπειρος χρόνος. Η δίνη, μια εσωστρεφής και αυτοαναφορική δομή δύναται να προσδώσει στην λουτρική εμπειρία μια μυστηριακή ατμόσφαιρα που προστίθεται στον εν γένει χθόνιο χαρακτήρα της.
Τοπιακή Προσέγγιση
Επιλέξαμε να τοποθετήσουμε το κτιριακό σύνολο στην τομή των δύο κεντρικών αξόνων που ορίσαμε κατά την ανάλυση του τόπου.
Οι κτιριακές εγκαταστάσεις των λουτρών τοποθετούνται στον κεντρικό άξονα της σύνθεσης. Η πορεία του νερού επανασχεδιάστηκε παράλληλα σ’ αυτόν και εντάχθηκε σε όλο το μήκος της κτιριακής παρέμβασης. Το νερό αποτελεί ουσιαστικά οδηγός για την πορεία που ακολουθεί ο επισκέπτης.
Μέσα στον ελαιώνα, τοποθετήσαμε ένα αμφιθέατρο το οποίο είναι στραμμένο στην πλατεία της κεντρικής παρέμβασης. Στο μέσο της υδάτινης διαδρομής υπάρχει ένα μικρό πλάτωμα και μια εξέδρα που επιπλέει πάνω από το νερό τα οποία πλαισιώνονται από την οργανωμένη παράλληλη φύτευση και τα ψηλά δέντρα στην τεχνητή πλαγιά. Τέλος, στο κέντρο των παράλληλων φυτεμένων ζωνών, υπάρχει ένα ξέφωτο που συσσωρεύει τα μονοπάτια.
Τα Λουτρά
Καθώς περπατάει κανείς πάνω στην γραμμική πορεία συναντά ένα κατώφλι κάτω από το οποίο αναπτύσσεται κάθετα η κεντρική είσοδος στα λουτρά, την υποδοχή για τους ξενώνες και τη βασική πρόσβαση σ’ αυτούς. Έπειτα στα δεξιά του οργανώνεται ένας κήπος ο οποίος σταματάει από έναν λοξό τοίχο. Στο τέλος, της διαδρομής, στα δεξιά του βρίσκεται ένα παρατηρητήριο που εποπτεύεται όλο το τοπίο και είναι το σημείο που η χάραξη “σπάει” και αποκτά την πορεία που στην συνέχεια θα γίνει η δίνη. Ύστερα, κατεβαίνει κανείς από τις κερκίδες και συναντά την πλατεία στην οποία συγκεντρώνονται όλες οι βασικές πορείες των λειτουργιών και των εξόδων από τα λουτρά. Η είσοδος στα λουτρά δεν βρίσκεται πάνω στην πλατεία αλλά πρέπει πρώτα να έρθει κανείς σε οπτική επαφή με τον καταρράκτη και έπειτα στο τέλος της διαδρομής να επαναπροσανατολιστεί και να μπει στον χώρο των λουτρών. Στην εσωτερική περίμετρο των λουτρικών εγκαταστάσεων, έχουν σχεδιαστεί εκατέρωθεν λοξοί τοίχοι, αφενός γιατί θέλαμε να δημιουργήσουμε την αίσθηση του δοχείου, όπως φαίνεται καλύτερα στις τομές, αφετέρου γιατί θέλαμε να δώσουμε έμφαση στην αλλαγή των επιπέδων με μια ομαλή μετάβαση. Η χρήση των λοξών τοίχων έχει επαναληφθεί σε άλλα σημεία κατά μήκος της σύνθεσης με σκοπό να δώσουμε μεγαλύτερη έμφαση στη διαβάθμιση των επιπέδων
Ο χώρος της εστίασης ανοίγεται προς την πλατεία. Στην πίσω όψη σχεδιάστηκε μια αυλή στην οποία μπορεί να οδηγηθεί κανείς από το ανώτερο επίπεδο. Η διαμπερότητα και αυτού του χώρου ήταν σημαντική.
Στο πρώτο επίπεδο των λουτρικών εγκαταστάσεων τοποθετήθηκαν οι δευτερεύουσες λειτουργίες, ενώ στο κατώτερο βρίσκονται οι υγροί χώροι που σχετίζονται με την λουτρική διαδικασία, μακριά από το δημόσιο βλέμμα. Το νερό έχει έναν εγγενή χθόνιο χαρακτήρα, ο οποίος συνάδει με την λουτρική διαδικασία. Θέλαμε να σχεδιάσουμε ένα δοχείο για το νερό και για το σώμα. Επιλέξαμε να διαμορφώσουμε τους χώρους των θερμών υδάτων εσωστρεφείς και περίκλειστους. Οι πιο ζεστοί χώροι έχουν τοποθετηθεί πιο βαθιά μέσα στο έδαφος ενώ η κρύα δεξαμενή ανοίγεται προς το τοπίο, σε έναν οσμητικό κήπο. Η πρόσβαση σε αυτούς τους χώρους γίνεται τόσο εσωτερικά μέσω της υποδοχής και του κλιμακοστασίου, αλλά και εξωτερικά. Η πορεία που διαγράφει η σπείρα καταλήγει σε μία δεξαμενή ιαματικού νερού και τη θέτει ως κέντρο της.
