Δ047.22 | ΩΔΗ ΣΤΟΝ ΛΗΘΑΙΟ | Ωδείο στις όχθες του ποταμού των Τρικάλων

Τίτλος: ΩΔΗ ΣΤΟΝ ΛΗΘΑΙΟ | Ωδείο στις όχθες του ποταμού των Τρικάλων 

Φοιτήτρια: Χαρά Πούλιου

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Σοφία Τσιράκη

Σύμβουλος Καθηγήτρια: Ελένη Αλεξάνδρου

Σχολή: Ε.Μ.Π.

0. ΣΗΜΕΙΟ ΕΚΚΙΝΗΣΗΣ

Στην διπλωματική με θέμα Ωδή στον Ληθαίο, Ωδείο στις όχθες του ποταμού των Τρικάλων, διερευνάται η ανέγερση Ωδείου στα Τρίκαλα, εν είδει μουσικού πυκνωτή, όπου η ζωή ενέχει υπαίθριο και ημιυπαίθριο χαρακτήρα, υιοθετώντας δηλαδή τον παραδοσιακό́ τρόποκατοίκησης του τόπου. Η σύνθεση του Ωδείου δοξάζει το ποτάμι - πηγή ζωής για την πόλη, αποτελώντας μια Ωδή στον Ληθαίο.

Αφορμή για την επιλογή του θέματος στάθηκαν δύο αίτια, αφενός η προσωπική συσχέτιση με

τον τόπο και η παρατήρηση, πως η πόλη των Τρικάλων αναπτύσσεται σαν “αστέρας”^[1], με σχέση παραλληλίας προς το ποτάμι, αφετέρου η αφανής μουσική ιστορία της πόλης - φυτώριο σημαντικών μουσικών - όπως αυτήν αποκαλύπτεται στο βιβλίο “Μια Σερενάτα στον Ληθαίο”

της τοπικής συγγραφέωςΜαρούλας Κλιάφα ^[2].

Το Ωδείο λειτουργεί ως κοινωνικός πυκνωτής, με πρόσθετες λειτουργίες και έντονα υπαίθριο χαρακτήρα κατοίκησης, σε άμεση ή έμμεση αναφορά προς το ποτάμι, την πόλη και το κάστρο. Το συγκρότημα αποτελεί πυρήνα μικροκοσμικής κατοίκησης, όπου ως “πολεοειδής σχηματισμός”^[3]δημιουργεί μια μικρογραφία πόλης. Συνθετικός στόχος του Ωδείου, αποτέλεσε αυτήν η δημιουργία της πόλης μέσα στην πόλη με ποικίλες κλίμακες και “διαβαθμίσεις ιδιωτικότητας”.

Για να αποκτήσει νόημα η “πολεοειδής δομή” ως αρχιτεκτόνημα, συντάσσεται βάσει μιας κεντρικής ιδέας^[4], άρρηκτα συνδεδεμένης με τον τόπο.

Η ακολουθούμενη μεθοδολογία διερεύνησης έχει ως εξής:

Αρχικά, διερευνάται ο τόπος, όπου αναζητούνται οι ιδιαίτερες πτυχές κι ο χαρακτήρας του. Έπειτα, προσδιορίζεται το θέμα, όπου αιτιολογούνται τα κριτήρια επιλογής και η σύνδεση του

με τον τόπο. Ακολούθως, ιχνηλατείται η “κίνηση της σκέψης”^[5], ή αλλιώς συνθετική πορεία, με κύριο ζήτημα την διερεύνηση της κεντρικής ιδέας. Εν τέλει, επέρχεται η τελική σύνθεση,

δηλαδή η πρόταση, το σημείο όπου “ο δημιουργός τραβά το χέρι από το σχεδιαστήριο”^[6].

Δηλαδή, η συγκεκριμένη διπλωματική εργασία δεν αρκείται στην περιγραφή και παρουσίαση της τελικής σύνθεσης. Παράλληλα με την τελική πρόταση ιχνηλατείται η συνθετική διαδικασία, που ακολουθήθηκε, ώστε η αίσθηση του τόπου να μεταγραφεί σε οικοδομική αναγκαιότητα και η ιδέα να μετουσιωθεί σε ύλη. Η συνθετική διαδικασία ενέχει ειδικό βάρος για κάθε αρχιτεκτονική πρόταση, όπως και στην παρούσα διερεύνηση.

1. Ο ΤΟΠΟΣ

Τα Τρίκαλα εντοπίζονται στην Βορειοδυτική Θεσσαλία και είναι μία πόλη περίπου 78 χιλιάδων κατοίκων. Η πόλη προσεγγίζει την ιδανική σε μέγεθος πόλη των 100 χιλιάδων κατοίκων, καθώς αυτή ορίστηκε στην κλασική εποχή. Οι κάτοικοι μιας τέτοιας πόλης δεν αλληλοσυσχετίζονται εν γένει όλοι μεταξύ τους^[7] και ασχολούνται με ποικίλες δραστηριότητες, με έντονη την απασχόληση στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα, σε εργασίες σχετικές με την Γη.

Ο παραδοσιακός οικισμός:

Ο παραδοσιακός οικισμός διαρθρώνει συνθετικά την δομή του, βάσει των ακόλουθων δομικών χαρακτηριστικών, όπως αυτάπροκύπτουν ως προσωπική ερμηνεία, έπειτα από ενδελεχή διερεύνηση σχετικών συγγραμμάτων^[8],^[9] και επιτόπια παρατήρηση έχουν ως εξής:

Ι. Εσωστρέφεια

Στον παραδοσιακό ιστό κατοίκησης τοιδιωτικό υπερισχύει του δημοσίου. Οι κατοικίες διαμορφώνονται περίκλειστες, με αναφορά -βέλη προς το εσωτερικό του σχήματος και με κέντρο αναφοράς την αυλή, δηλαδή την καρδιά της κατοίκησης.

ΙI. Διμερής οργάνωση

Τα κτίσματα οργανώνονται διμερώς:

(α) Στο κατώτερο επίπεδο, δημιουργείται μία βαριά, λίθινη, σχεδόν φρουριακή βάση, με γραμμικότητα.

(β) Στο ανώτερο επίπεδο, η κατασκευή είναι ελαφριά, ξύλινη, διάτρητη, με εσοχές-προεξοχές και πλαστικότητα, ξεφεύγοντας από το σχήμα της βάσης.

ΙIΙ. Είσοδος

Η είσοδος τελείται με τρεις τρόπους:

(α) Μέσα από την αυλή

(β) Απευθείας από τον δρόμο

(γ) Διπλή: αυλή και δρόμος

ΙV. Αυλή

Η αυλή είναι βασικός χώρος ζωής, χώρος αυστηρά οριοθετημένος και εσώστρεφος. Καθώς ο παραδοσιακός οικισμός εδράζεται στις παρυφές του Λόφου του Φρουρίου, η αυλή διαμορφώνεται σε επίπεδα, επιτρέποντας, “διαγώνιες σχέσεις βλέμματος”-“αμοιβαιότητα βλέμματος”^[10]. Σε κάθε κατοικία, η διάρθρωση σε επίπεδα, καθώς και η διαφορετικές χωρικές ποιότητες και μεταβάσεις, ανοικτού-ημιυπαιθρίου και κλειστού χώρου μορφώνουν μια εσωτερική “διαβάθμιση ιδιωτικότητας”^[11].

V. Αρθρώσεις

Τα κτήρια μεταξύ τους παρουσιάζουν τρόπους αλληλοσυσχετισμού και συγκεκριμένα:

(α) Γεφυρούλα

(β) “Πορτοπούλα”^[12]

(γ) “Λαγούμια”^[13]

VΙ. Χρώμα και υλικότητες

Το χρώμα και τα υλικά σχετίζονται με την δυναμική του ίδιου του χώρου. Στον οικισμό εντοπίζονται τα ακόλουθα ως κυρίαρχα υλικά και χρωματισμοί:

(α) Σοβάς με: i. λεία  και ii. αδρή κοκκομετρία

(β) Ξύλινες ζώνες

(γ) Λιθοδομή ανεπίχριστη

Το σχήμα της πόλης

“Το ίδιο το σκιαγράφημα της πόλης μας πληροφορεί σε μεγάλο βαθμό για την ποιότητα κατοίκησης σε αυτήν.”

LynchK.^[14]

Η πόλη των Τρικάλων οργανώνεται σαν “αστέρας”, δηλαδή χαρακτηρίζεται από ισχυρό κέντρο με ταυτόχρονη γραμμική επεκτασιμότητα και στενή επαφή με την εξοχή ανάμεσα στα “δάκτυλα”.

Η Τρικαλινή πολιτεία, σύμφωνα με προσωπική παρατήρηση, οφείλει τον σχηματισμό της στην συμπαρουσία δύο κυριαρχικών στοιχείων:

1.       Λόφος του Φρουρίου, ως επέκταση του Λόφου του Προφήτη Ηλία

2.       Ληθαίος Ποταμός

Στον Λόφο του Φρουρίου, το Βυζαντινό Κάστρο δεσπόζει ως οχυρό και κορύφωση στην Τρικαλινή Πεδιάδα. Αυτή η κορύφωση υπερτονίζεται από το Ρολόι, σύμβολο και τοπόσημο της πόλης. Στις πλαγιές του λόφου εδράζεται ο πυρήνας του παραδοσιακού οικισμού, με πλήθος εκκλησιών -απομεινάρια της εκτεταμένης Τουρκοκρατίας- να αποτελούν επιμέρους κέντρα συγκέντρωσης και δημοσίου βίου.

Από την άλλη ο Ληθαίος Ποταμός υπήρξε ανέκαθεν πηγή ζωής για την πόλη και είναι άρρηκτα δεμένος με κάθε πτυχή του Τρικαλινού βίου και της καθημερινότητας των κατοίκων. Η εσώτερη δομή της πόλης προκύπτει ως ανασχεδίαση (offset), η ίδια η πόλη ακολουθεί επί της ουσίας τον ποταμό.

Βάσει των δύο αυτών στοιχείων αναπτύσσονται επιμέρους άξονες ειδικού βάρους, όπως εκείνος της Οδού Ασκληπιο.

2. ΤΟ ΘΕΜΑ

Κριτήρια επιλογής θέματος

Ι. Γιατί Ωδείο στα Τρίκαλα;

1. Με αφορμή το βιβλίο της Κλιάφα Μ.^[15]και την μουσική κίνηση των Τρικάλων, διαπιστώθηκε πως στην σύγχρονη ιστορία της πόλης του θεσσαλικού κάμπου η μουσική αποτέλεσε αναγκαιότητα, που ακολουθούσε τον παλμό της.

“...η μουσική για ένα μεγάλο μέρος της τρικαλινής κοινωνίας δεν ήταν απλώς ψυχαγωγία, αλλά τρόπος ζωής.”

όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η συγγραφέας.

2. Το ίδιο το ποτάμι της πόλης παράγει μουσική. Ο μουσικός ήχος του ποταμού ακολουθεί τις εναλλαγές της φύσης και των εποχών, της πόλης και των ανθρώπων. Το ποτάμι αποκτά αξία μεταφυσική, καθώς υπερβαίνει τα ανθρώπινα και την καθημερινότητα,

ώστε να πνέει την ανάσα του σύμπαντος στην πόλη.

ΙΙ. Γιατί στο συγκεκριμένο οικόπεδο;

1. Εγγύτητα

-    Επιτρέπει την άμεση συσχέτιση με το κέντρο και την ζωή της πόλης

-    Δυνατότητα μεταφοράς δρωμένων στους ελεύθερους χώρους της πόλης (συναυλίες, παραστάσεις και πρόβες στο ποτάμι, στις πλατείες, στον δρόμο)

-    Αναβίωση της μουσικής στο κέντρο (με έμφαση στην κεντρική πλατεία, όπου άλλοτε ηχούσε ζωντανή μουσική από τοπικούς μουσικούς, μπάντες ή χορωδίες)

2. Θεάσεις

-    Το Φρούριο: ειδική σημασία ως σημείο-σήμα κατατεθέν της πόλης

-    Τον Ληθαίο ποταμό: στενά συνυφασμένο με την ζωή και την μουσική

3. Ποιητική

-    Η κίνηση του νερού παράγει μουσική

-    Το νερό καθρεφτίζει το επίπεδο της πόλης

-    Το νερό συνδέεται με τον ονειρικό κόσμο των ανθρώπων

3. Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Συνθετικές χειρονομίες

Ι. Ένωση - Γέφυρα

Πρωταρχική συνθετική χειρονομία αποτελεί η γεφύρωση των τριών στοιχείων, Φρουρίου-Ποταμού- Άστεος , που συνθέτουν τον Τρικαλινό τόπο.

ΙI. Αντίρροπη κίνηση

Η κεντρική ιδέα της σύνθεσης εκφράζει την αντιστικτική σχέση των πόλων (Α) και (Β), γύρω από μία αιθριακή δομή.

Οι τοίχοι δηλώνουν τις δυνάμεις των “κινήσεων”.

(Α) Κίνηση της Πόλης

(Β) Κίνηση του Ποταμού

ΙII. Αυλή

Στην αυλή συγκεντρώνονται και εκτονώνονται οι ροές και οι κινήσεις. Υπαίθριες και ημιυπάιθριες κινήσεις πλαισιώνουν και ζωογονούν το ζωτικό κενό της αυλής. Το αίθριο, ως η καρδιά της κατοίκησης, υπήρχε σχεδόν ανέκαθεν στον τόπο.

ΙV. “Πολεοειδής σχηματισμός”*

*όρος του Μπίρη Τ.

Η σύνθεση εκφράζει ένα συνολικό όραμα για την κατοίκηση στην Τρικαλινή πόλη. Ουσιαστικά, δομείται μία πόλη μέσα στην πόλη, όπου υπάρχει κλιμάκωση μεγεθών και ιδιωτικότητας. Από το κύτταρο και την εσωτερική - πιο ιδιωτική μονάδα, μεταβαίνω σε πολυκύτταρους οργανισμούς, ώστε να συντεθεί το όλον του οργανισμού.

V. Κορύφωση

Ο Πύργος της Βιβλιοθήκης επενεργεί συνθετικά ως σύμβολο-τοπόσημο της κτιριακής δομής.

Το Ρολόι του Φρουρίου, μεταφέρεται μεταφυσικά στην σύνθεση του Ωδείου.

Κτηριολογικό

Στο κτηριολογικό διαγράφεται ο σύνθετος χαρακτήρας του Ωδείου, με πρόσθετες λειτουργίες, ώστε να λειτουργεί για την πόλη ως κοινωνικός πυκνωτής.

Το Ωδείο διακρίνεται σε διακριτές ενότητες, τόσο λειτουργικά, όσο και ογκοπλαστικά- συνθετικά. Δηλαδή βάσει του κτηριολογικού καταστρώνεται η χωρική και λειτουργική δομή αυτού.

Σύνθεση μεταξύ αρχιτεκτονικής και μουσικής

Συνθετικές έννοιες, όπως η αντίστιξη, η κλιμάκωση, η κορύφωση, η απόσταση και η παύση, η ένωση και οι συγχορδίες, ο αυτοσχεδιασμός, αποτελούν έννοιες που απαντώνται ταυτόχρονα στην αρχιτεκτονική και την μουσική, εκφράζοντας μια “συμπόρευση”^[16].

Και στις δύο περιπτώσεις η σύνθεση ορίζεται με μέτρο, με ρυθμό, με κάναβο ή εμβάτη (modulor), και έχει ανάγκη να εγγραφεί σε ένα περιβάλλον οργανωμένο κι οριοθετημένο, σε ένα πεντάγραμμο. Η αφηρημένη, και μεταφυσική σύλληψη, η σωματοποιημένη αφαιρετική εικόνα του κόσμου, μεταγράφεται στην ύλη μέσω της ορθολογικοποίησής της.

Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως η μεγάλη αρχιτεκτονική ή μουσική έχουν ενταχθεί απόλυτες γεωμετρικές δομές, όπως στην περίπτωση του Ιάπωνα αρχιτέκτονα Tadao Ando, ή απόλυτες μαθηματικές συγχορδίες αντίστοιχα.

4. Η ΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ

Παραδοσιακά, όπως διαπιστώθηκε προηγούμενα, η κίνηση του ποταμού χαρακτηρίζει την γεωμετρία και το σχήμα των πόλεων, όπως και στην περίπτωση των Τρικάλων. Συνεπώς, η επιρροή της γεωμετρίας του ποταμού στις χαράξεις της σύνθεσης επήλθε φυσικά, σαν να επρόκειτο για κάποια υπόδειξη από τον ίδιο τον τόπο.

Καθώς κανείς περιδιαβαίνει στο κέντρο της πόλης, συναντά ανά τακτά διαστήματα γέφυρες να ενώνουν τις δύο πλευρές της. Η πυκνότητα των γεφυρών καθώς και το μέγεθος της κοίτης του ποταμού δημιουργούν την αίσθηση της ενότητας παρά ενός διαχωριστικού ορίου.

Έπειτα από επιτόπια παρατήρηση και συναίσθηση της σημασίας των γεφυρών για τα Τρίκαλα, ως εξ ορισμού ενωτικά νεύρα του ιστού της πόλης, προέβαλε η ιδέα της γέφυρας. Τα δύο οικόπεδα συγκοινωνούν μέσω της γέφυρας. Η ροή του ιστορικού πυρήνα του Βυζαντινού Κάστρου κατευθύνεται στην καρδιά του Ωδείου, ενός σύγχρονου κάστρου μουσικής. Η χάραξη της γέφυρας ακολουθεί την χάραξη της σημαντικής σκάλας, που κατεβαίνει κανείς από την πρώτη φάση οχύρωσης.

Ουσιαστικά, μέσω της γέφυρας γίνεται η προσπάθεια συρραφής του χωροχρονικού συνεχούς και της πολυστρωματικής διάρθρωσης της πόλης.

Η Σύνθεση εκκινεί από τον ποταμόκαι τον μικροτόπο της περιοχής. Στοιχεία με ειδική συνθετική σημασία αποτελούν:

-    Ο ποταμός

Ο ποταμός ορίζει την πρωταρχική συνθετική κίνηση, την γέφυρα, δηλαδή την ένωση των δύο “απέναντι”, πόλης και κάστρου.

Η χάραξη του ποταμού εισάγεται ως γεωμετρία στο προεξέχον, κύριο μέτωπο του Ωδείου προς το ποτάμι, στην “γωνιά”(Γ), ενώ οι αιωρούμενοι όγκοι σε ώχρα, περιγράφουν την κίνηση του.

-    Η πόλη

Στην σύνθεση, προς την γωνιά (Γ) του ποταμού τίθεται αντιστικτικά η τεθλασμένη, που ακολουθεί σε χάραξη την πόλη, κι όπου καμία γραμμή δεν προκύπτει τυχαία.

-    Η αυλή

Η εσώστρεφη αυλή μεταγράφει την εσωτερικότητα της παραδοσιακής κατοίκησης στον τόπο, όπου η προφυλαγμένη αυλή γίνεται πυρήνας και καρδιά της κατοίκησης.

-    Ο πύργος

Ο Πύργος της Βιβλιοθήκης αποτελεί μεταφυσική μεταφορά του Ρολογιού - συμβόλου της πόλης. Η Βιβλιοθήκη, κορυφώνει την ανιούσα τεθλασμένη της πόλης και γίνεται τοπόσημο για την σύνθεση του Ωδείου.

Η προτεινόμενη λύση.

Το Ωδείο τοποθετείται στις όχθες του Ποταμού Ληθαίου, σε δύο αντικριστά οικόπεδα, τα οποία συνδέονται φυσικά και μεταφυσικά μέσω μιας πεζογέφυρας, που, μάλιστα, αποτελεί την πρωταρχική συνθετική χειρονομία στον χώρο.

Τα δύο οικόπεδα ενοποιούνται σε ενιαία συνεκτική οντότητα μέσω μια ορισμένης - ενοποιού κεντρικής ιδέας, στην οποία περιγράφεται συνολικά και κατ’οικονομία το εσωτερικό όραμα της σύνθεσης. Αξίζει να σημειωθεί εδώ, πως η σύνθεση του Ωδείου, ως πόλη μέσα στην πόλη, διακρίνεται από ποικίλες αποχρώσεις ιδωτικότητας και κλίμακας χώρων, δηλαδή μετουσιώνεται από το κύτταρο/αίθουσα, την ελάχιστη δομή σε πολυκύτταρο οργανισμό, με χώρους συνάθροισης που συνδιαμορφώνουν δομή κοινωνικοποίησης δημοσίου χαρακτήρα και κλίμακας.

Στο μεν οικόπεδο του κυρίως Ωδείου, που σχετίζεται εντονότερα με τον αστικό ιστό, δημιουργείται μία περίκλειστη κτηριακή - αιθριακή δομή, με στοιχεία εξωστρέφειας και έμμεσες ή άμεσες αναφορές στην πόλη, το ποτάμι και την παράδοση. Δύο βασικές κινήσεις, αντίρροπες κι ως τέτοιες αλληλένδετες (Γιν και Γιάνγκ), η γωνιά και η τεθλασμένη, παράγουν την βασική χειρονομία της κεντρικής ιδέας για το κυρίως κτήριο του Ωδείου. Οικοδομούνται ισχυροί τοίχοι-τείχη, δομές έκφρασης του λανθάνοντος δυναμικού του τόπου, όπου πόλη και ποτάμι παράγουν μια εξ αντιθέτων συζυγία, με μαλακά και σκληρά όρια ανάλογα με τις ανάγκες της κατοίκησης. Η γέφυρα ζωογονεί τον πυρήνα της κυρίως κατοίκησης του Ωδείου, διακόπτει τις δύο βασικές - αντιθετικές χειρονομίες των τοίχων της σύνθεσης, διασχίζει την καρδιά του αιθρίου πλευρικά, ώστε να καταλήξει στην διαμόρφωση του Γήλοφου, προμαχώνα που παραλαμβάνει τις ισχυρές τεθλασμένες του αιθρίου και προστατεύει την εσωτερικότητα του Ωδείου, ενώ θεάται προς το Βυζαντινό Κάστρο της πόλης. Στην εξώστροφη κίνηση της τεθλασμένης, απαντώνται σε ρυθμική οργάνωση, οι χαρακτηριστικοί όγκοι σε ώχρα, των συλλογικών αιθουσών. Η τεθλασμένη λήγει σε ανιούσα κορύφωση, όπου και ενώνεται με την κορύφωση του Πύργου της βιβλιοθήκης, τοπόσημο και σύμβολο του Ωδείου, που βρίσκεται σε συμφωνική σχέση προς το δεσπόζον τοπόσημο της πόλης, το Ρολόι του Φρουρίου. Στην κτηριακή οργάνωση του Ωδείου, οι κλίμακες τοποθετούνται στα σημεία άρθρωσης, όπου εξυπηρετούν βέλτιστα το σύνολο, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει η ανάγκη για χωρική εκτόνωση συγκρουσιακών σχέσεων οντοτήτων.

Στο δε οικόπεδο που εγγίζει το Κάστρο και τον κατάφυτο Λόφο του Φρουρίου, προτείνεται μια ανοιχτή, υπαίθρια τοπιακή σύνθεση. Η γέφυρα διασχίζει το οικόπεδο, διαμορφώνοντας μία ράμπα με δύο σημεία σύνδεσης, στο επίπεδο των πεζών και μετέπειτα στο επίπεδο του ποταμού, καθώς επίσης κι ένα υπαίθριο αμφιθέατρο που κοιτά προς το ποτάμι. Τα μουσικά δρώμενα, που πρόκειται να λάβουν χώρα στο ύπαιθρο, αποκτούν υπαρξιακό βάθος, καθώς συνενούνται με την ποιητική εικόνα της φυσικής υπόστασης του τόπου. Ο ποταμός, η κίνηση και οι αντικατοπτρισμοί του νερού καθίστανται δομικό σκηνικό της σκηνής του αμφιθεάτρου.

__________________________________________________________________________

^[1]Lynch K. (1995),  City Sense and City Design, MIT PRESS

^[2] Κλιάφα Μ. (2004), Μια Σερενάτα στον Ληθαίο, Εκδόσεις Κέδρος

^[3] Μπίρης Τ., Προσωπική συζήτηση με τον καθηγητή Τάσο Μπίρη

^[4] Μπίρης Τ. (1996), Αρχιτεκτονικής Σημάδια και Διδάγματα, Στο ίχνος της συνθετικής δομής, Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης

^[5] “...plus intéressé par le mouvement de sa pensée que par sa pensée elle même..” ΛόγιατηςPerdrisot-Cassan V. γιατονPicasso P., Βίντεο: Visite de l'exposition "Picasso-Rodin" avec la co-commissaire || Musée Picasso-Paris, https://www.youtube.com/watch?v=2FhC_QTQahM

^[6] Τσιράκη Σ., Συζητήσεις με την καθηγήτρια Σοφία Τσιράκη

^[7]LynchK. (1995),  ό.π.

^[8] Τσαπαλά - Βαρδούλη Φ. (1987), ΤΡΙΚΑΛΑ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Εκδόσεις Μέλισσα

^[9] Κωστοπούλου - Μπαλαμώτη Α. (2001), Η ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΤΡΙΚΑΛΩΝ ΒΑΡΟΥΣΙ, ΑΠΟ ΤΟΝ 17ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ, Εκδόσεις Παπαζήση

^[10] Αντωνακάκη Σ. και Δ., όροι χρησιμοποιούμενοι από τους Σουζάνα και Δημήτρη Αντωνακάκη

^[11] Αντωνακάκη Σ. και Δ., ό.π.

^[12] Κωστοπούλου - Μπαλαμώτη Α. (2001), ό.π.

^[13] Κωστοπούλου - Μπαλαμώτη Α. (2001), ό.π.

^[14]LynchK. (1995),  ό.π.

^[15]Κλιάφα Μ. (2004), ό.π.

^[16] Μπίρης Τ., Δεμίρη Κ., Τσιράκη Σ, Αθανασόπουλος Γ., Αγγέλου Α. (2011) , Αρχιτεκτονικές και μουσικές συμπορεύσεις, Εκδόσεις Πατάκη