Διπλωματική εργασία: ρε·ματιά [rematxá] | μεταξύ αστικού και
φυσικού: (ξανα)κοιτάζοντας το στοιχείο του νερού στην πόλη ~. [re (αγγλ.)
+ ματιά]
Φοιτήτριες: Μαργαρίτα Γεωργιάδου
& Μαρία Κυριακάκη - Γραμματικάκη
Επιβλέπων: Σπύρος Παπαδόπουλος
Σχολή: Πανεπιστήμιο
Θεσσαλίας, 2020
Το θέμα της
συγκεκριμένης διπλωματικής εργασίας εστιάζει στην περιοχή της Ρεματιάς
Χαλανδρίου-Βριλησσίων. Η Ρεματιά, στο συγκεκριμένο τμήμα της, αποτελεί ένα από
τα λίγα ανοιχτά ρέματα στην πόλη της Αθήνας, με πλούσια ιστορία ανά τα χρόνια
και συνεχείς ενέργειες από τους κατοίκους για την προστασία της ως ένα ζωτικό
κομμάτι της περιοχής. Όμως, όπως και οι περισσότεροι
φυσικοί υδάτινοι αγωγοί στην Αθήνα, έχει δεχτεί και αυτή διάφορες παράνομες ή
νόμιμες παρεμβάσεις, οι οποίες έχουν διασπάσει τον ενιαίο φυσικό της χαρακτήρα.
Είναι ευρέως γνωστό, ότι κυρίαρχη αντίληψη για το σχεδιασμό́
των ρεμάτων, εδώ και πολλά χρόνια, αποτελούσε είτε η υπόγεια
διευθέτηση της κοίτης είτε το ολοκληρωτικό μπάζωμά τους ώστε κατά βάση να
περάσει από πάνω τους το οδικό δίκτυο. Από τις αρχές του 19ου αιώνα
αντιμετωπίζονται ως εστίες βρωμιάς, ως μια πληγή της πόλης που έπρεπε να
καλυφθεί και να εξαφανιστεί. Αυτός ο τρόπος διευθέτησης των ρεμάτων, ταυτιζόταν
εδώ και πολύ καιρό με τον εκσυγχρονισμό και την εξυγίανση. Όμως, οι
επανειλημμένες καταστροφές τα τελευταία χρόνια από́ πλημμύρες
στην πόλη ξανανοίγουν σταδιακά το ζήτημα νέας διευθέτησής τους. Ο χώρος της
Ρεματιάς αποτελεί ένα μοναδικό φυσικό περιβάλλον που περιβάλλεται από τον
αναπτυσσόμενο αστικό χώρο. Διασχίζει την πόλη, την ακουμπάει και παρ’ όλα αυτά
όταν μπαίνεις μέσα του βρίσκεσαι σε έναν άλλο κόσμο. Λειτουργεί σαν μία πράσινη
κουρτίνα, που σε απομονώνει από την υπόλοιπη πόλη, από τις εικόνες και τους
ήχους της. Επιχειρείται, επομένως, μέσα από το σχεδιασμό η ανάδειξη και η
ενεργοποίηση ενός δημόσιου χώρου που ταλαντεύεται ανάμεσα στο φυσικό και το
αστικό τοπίο. Σκοπός είναι τόσο η καλύτερη διαχείριση του υδάτινου στοιχείου,
όσο και το να δοθεί η δυνατότητα σε όλους τους κατοίκους να την εξερευνήσουν.
Να καταστεί η Ρεματιά προσβάσιμη σε όλους τους κατοίκους της περιοχής, και κατ’
επέκταση όλης της Αθήνας, διατηρώντας και ενισχύοντας το στοιχείο της φύσης
μέσα στην πόλη. Ένας ελεύθερος και ταυτόχρονα οργανωμένος χώρος με τις δικιές
του αφηγήσεις, ο οποίος θα λειτουργήσει ως μια αναθεωρημένη σχέση με τον πυκνό
αστικό ιστό και τελικά θα αποτελέσει ένα επιμέρους σχόλιο για τα υπόλοιπα
ρέματα στην πόλη της Αθήνας. Έτσι προέκυψε και ο τίτλος της εργασίας “Ρε· ματιά,
ξανακοιτάζοντας το στοιχείο του νερού στην πόλη”, που ουσιαστικά θέλει να
επισημάνει ότι ο τρόπος διαχείρισης της Ρεματιάς μπορεί να αποτελέσει
παράδειγμα για τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τους φυσικούς υδάτινους αγωγούς.
Οι
επισκέψεις μας στο χώρο μας έδειξαν, ότι αρκετοί πολίτες προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν
ενεργά την περιοχή τόσο για αναψυχή όσο και δραστηριότητες, όπως είναι για
παράδειγμα το Φεστιβάλ Ρεματιάς, ένα γεγονός που προσπαθεί να δημιουργήσει μια
πολιτιστική κληρονομιά σε συνάρτηση πάντα με το χώρο της Ρεματιάς. Όμως, οι
προσπάθειες για ενεργοποίηση του χώρου συχνά έρχονται αντιμέτωπες με προβλήματα
λόγω έλλειψης κατάλληλων υποδομών και προσβασιμότητας. Προσπαθώντας κανείς να
διασχίσει το ρέμα κατά μήκος του συχνά αντιμετωπίζει όχι μόνο φυσικά αλλά και
τεχνητά εμπόδια, όπως είναι οι περιφράξεις χώρων από κατοικίες οι οποίες
χρησιμοποιούνε το χώρο της Ρεματιάς σαν ιδιωτική αυλή-κήπο. Γι’ αυτό το λόγο, ο
περιπατητής αρκετές φορές βρίσκεται σε διαδρομές που δεν οδηγούν πουθενά,
αναγκαζόμενος τελικά να γυρίσει πίσω ή να βγει στο δρόμο. Επιπλέον, ένα ακόμα
γεγονός που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι ο βίαιος διαχωρισμός του ρέματος
από την Αττική Οδό. Μία παρέμβαση τόσο αισθητή στον περιπατητή, ο οποίος πρέπει
να τη διασχίσει μέσω διαβάσεων για να ακολουθήσει την πορεία της Ρεματιάς και
να συνεχίσει τον περίπατό του. Όλες αυτές, λοιπόν οι παρατηρήσεις μας
δημιούργησαν την ανάγκη να κάνουμε μια πρόταση για ένα σχεδιασμό που θα
αντιμετωπίσει αυτά τα θέματα, θα ενώσει τη Ρεματιά με τον αστικό ιστό και θα
της δώσει την δυνατότητα να εδραιώσει την παρουσία της ως ένα σημαντικό και
αναπόσπαστο κομμάτι της περιοχής.
Παρατηρήσαμε
τη Ρεματιά τόσο σε επίπεδο ανθρώπινης κλίμακας όσο και από αεροφωτογραφίες.
Βρήκαμε ενδιαφέρον στην φιδίσια γεωμετρία της και στους ελιγμούς που
ξεδιπλώνονται σε όλο το μήκος της. Στο σύνολό της την αντιληφθήκαμε σαν μια
ρίζα ενός μεγάλου φυτού. Μια ρίζα, η οποία προσπαθεί να βρει χώρο και τρόπο να
επεκταθεί. Οι Ντελέζ και Γκουαταρί συγκεκριμένα αναφέρουν: “Μια ρίζα μπορεί
να σπάσει, να σπάσει σε ένα δεδομένο σημείο, αλλά θα ξεκινήσει πάλι σε μια από
τις παλιές γραμμές της, ή σε νέες γραμμές.” Η ιδιότητα, λοιπόν, αυτή της
ρίζας να γιατρεύεται, να συνεχίζει, να εξαπλώνεται και να «παγιώνεται» με την
πάροδο του χρόνου αποτέλεσε βασική ιδέα για το σχεδιασμό.
Οι
ρίζες που βγαίνουν από έναν σπόρο, σταδιακά θα αναπτυχθούν, θα εξαπλωθούν προς
πάσα κατεύθυνση και θα σταθεροποιήσουν το σπόρο στο χώμα. Μεταφέροντας, λοιπόν,
αυτό το εννοιολογικό πλαίσιο στο σχεδιασμό της Ρεματιάς μεταφράσαμε σαν σπόρο
τις λειτουργίες τις οποίες τοποθετούμε κατά μήκος της. Τοποθετώντας μία
λειτουργία, ή φυτεύοντας ένα σπόρο αντίστοιχα, γίνεται η προσπάθεια να γεννηθεί
κάτι νέο, σημειώνεται η αρχή μιας καινούριας κατάστασης, η οποία θα
ενεργοποιήσει την ευρύτερη περιοχή, θα προσελκύσει κόσμο και τελικά θα
“ριζώσει” σαν ένα ακόμα κομμάτι του αστικού ιστού. Με αυτό τον τρόπο
αποφασίσαμε να διαμορφώσουμε τη Ρεματιά, δημιουργώντας ένα δίκτυο
ριζών-νευρώσεων. Ένας χώρος, ο οποίος αναπτύσσεται σαν ένα φυτό που προσπαθεί
να ενώσει την πόλη με το ρέμα και στη συνέχεια να εξαπλωθεί και να ενωθεί με τα
υπόλοιπα ρέματα. Έτσι λοιπόν, οι χαράξεις και τα σχήματα παίρνουν οργανική
μορφή για να μπορέσουν σαν ρίζες να χωθούν ανάμεσα στον κενό χώρο, να τυλίξουν
τα δέντρα και τις λειτουργίες, να γίνουν ένα τόσο με το φυσικό τοπίο όσο και με
το αστικό τοπίο.
Όσον
αφορά το πρόγραμμα, η διαμόρφωσή του βασίζεται στην ιδέα της συμμετοχής όλων
των κατοίκων. Οι δραστηριότητες είναι πάντα συνδεδεμένες με τη φύση. Με αυτό
τον τρόπο, παρέχονται στους πολίτες οι κατάλληλες υποδομές για αναψυχή
διατηρώντας όμως παράλληλα τη μοναδικότητα του φυσικού περιβάλλοντος της
περιοχής και δημιουργώντας μια στενότερη σχέση του ατόμου με το φυσικό τοπίο. Η
διαμόρφωση του χώρου και του προγράμματος προτρέπει τη χρήση της περιοχής από
διάφορες ομάδες ατόμων: λάτρεις του αθλητισμού, λάτρεις της φύσης, οικογένειες
με παιδιά, άτομα με κατοικίδια, ηλικιωμένους, ΑμΕΑ κ.α. Πάνω στη διαμόρφωση του
προγράμματος γίνεται ενίσχυση των ήδη υπαρχουσών λειτουργικών περιοχών, όπως
είναι το πάρκο σκύλων και το θέατρο, ενώ οι υπόλοιπες λειτουργίες
δημιουργούνται σύμφωνα με την ανάλυση της περιοχής.
Επίσης,
λαμβάνοντας υπόψη τόσο τα χειμερινά όσο και τα θερινά σενάρια, γίνεται ένας
διαχωρισμός τοποθετώντας τις κύριες λειτουργίες στο πάνω μέρος των πρανών, ενώ
το τμήμα των πρανών κοντά στη κοίτη παραμένει πιο “άγριο”. Tα
μονοπάτια χωρίζονται σε εποχιακές ζώνες ανάλογα του πόσο κοντά στην κοίτη
βρίσκονται. Έτσι προτείνονται κάποιες χειμερινές και κάποιες θερινές διαδρομές,
κυρίως για τη προστασία του περιπατητή σε περίπτωση υπερχείλισης του ρέματος κατά
τους χειμερινούς μήνες. Τέλος, τους
θερινούς μήνες δίνεται η δυνατότητα να αποτελέσει και το κομμάτι της κοίτης μια
διαδρομή από μόνο του.
Πάρκο
Σκύλων: Το αναδιαμορφωμένο
πάρκο σκύλων αντιπροσωπεύει το φιλοζωικό χαρακτήρα της ρεματιάς και επιδιώκει
τη σύνδεση του επισκέπτη με τα ζώα. Η μορφή του είναι εμπνευσμένη από τα
πεσμένα φύλλα των δέντρων. Δημιουργείται ένας ανοιχτός χώρος με κύριο
χαρακτηριστικό τη δημιουργία λόφων στο έδαφος, κατάλληλους για το παιχνίδι και
την άσκηση μικρών και μεγάλων τετράποδων.
Θέατρο
Ρεματιάς: Η αναδιαμόρφωση του
Θεάτρου Ρεματιάς, το οποίο αποτελεί και τοπόσημο για την περιοχή, συμβάλλει
στην διατήρηση του πολιτιστικού της χαρακτήρα. Η όψη του νέου θεάτρου παίρνει
αυτή των νευρώνων των φύλλων για να δημιουργήσει αυτή την αμφιθεατρική μορφή.
Κύριο χαρακτηριστικό του είναι ότι διαθέτει και πράσινα διαζώματα ώστε να
μπορεί ο θεατής να βρίσκεται συνέχεια σε επαφή με τη φύση και να βιώσει
διαφορετικά μια παράσταση.
Χώρος
Δημιουργικού Παιχνιδιού:
Ο χώρος αυτός προτρέπει την ανακάλυψη νέων τρόπων παιχνιδιού με τη φύση και το
έδαφος. Τα λοφάκια που δημιουργούνται αντιπροσωπεύουν τους σπόρους των φυτών. Όπως
ο σπόρος αποτελεί την αρχή κάθε φυτού, έτσι η συγκεκριμένη λειτουργία
απευθύνεται σε πιο νεαρές ηλικίες επιχειρώντας τη δημιουργία μιας νοηματικής
σύνδεσης μεταξύ των δύο.
Χώρος
Υπαίθριας Άθλησης: Η συγκεκριμένη
λειτουργία αφορά άτομα όλων των ηλικιών. Προσφέρει τη δυνατότητα τόσο για
σωματική όσο και για πνευματική άσκηση, καθώς διαθέτει οργανωμένο χώρο με
καλλισθενικά όργανα εκγύμνασης και ανοιχτό χώρο για αερόβια γυμναστική. Η
διαφοροποίηση των δαπέδων παραπέμπει στους διαφορετικούς τύπους άσκησης. Στο
οργανωμένο κομμάτι γίνεται χρήση μαλακού υλικού από καουτσούκ, ενώ στο ελεύθερο
χρησιμοποιούνται φυσικά υλικά όπως άμμος και χλοοτάπητας.
Καλλιέργειες
Λουλουδιών: Εδώ επιχειρείται μία
αναβίωση του ιστορικού παρελθόντος της Ρεματιάς, η οποία αποτέλεσε για πολλά
χρόνια μέρος για την καλλιέργεια λουλουδιών. Έτσι, ο επισκέπτης έχει τη
δυνατότητα περιπλάνησης με έναν εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Η σχέση αυτή δύναται να
ενισχυθεί μέσω εκδηλώσεων φύτευσης λουλουδιών κάθε εποχή του χρόνου.
Μορφολογικά παραπέμπει στην επιδερμίδα των φύλλων με το σχήμα αυτό να εντείνει
την αίσθηση της περιπλάνησης.
Γέφυρα:
Η συγκεκριμένη κατασκευή επαναφέρει τον ενιαίο χαρακτήρα της Ρεματιάς και
προσφέρει στον επισκέπτη τη δυνατότητα του αδιάκοπου περιπάτου. Είναι σημείο
τόσο κίνησης όσο και στάσης μεταφέροντας την ατμόσφαιρα του ρέματος με τη χρήση
του φυσικού και του υδάτινου στοιχείου πάνω από την Αττική Οδό. Το πέρασμα αυτό
όχι μόνο διευκολύνει την κίνηση πεζών και ποδηλάτων αλλά ενθαρρύνει τους
κατοίκους να χρησιμοποιούν περισσότερο αυτά τα μέσα. Κατασκευαστικά
ακολουθείται το μοντέλο στηρίξεων της Αττικής οδού, όπως γίνεται και στο Πάρκο
της Αττικής Οδού που βρίσκεται λίγα μέτρα πιο πέρα.
Αστική
Παραλία: Στο ξερό κομμάτι της
ρεματιάς οργανώνεται τμήμα αστικής παραλίας με σκοπό την επαναφορά του υγρού
στοιχείου στην περιοχή. Ο χώρος αυτός, διατίθεται για χαλάρωση και παιχνίδι με
το υδάτινο στοιχείο κυρίως τους θερινούς μήνες. Οι ξύλινες κατασκευές που
σχεδιάζονται προτείνονται τόσο για στάση όσο και για φιλοξενία μικρών υπαίθριων
εκδηλώσεων.
Σε κατασκευαστικό επίπεδο, οι
σχεδιαστικές επιλογές που χρησιμοποιούνται αποσκοπούν στην ελαχιστοποίηση των
επιπτώσεων στο περιβάλλον. Γύρω
από τη περιοχή της Ρεματιάς, στη ζώνη προστασίας Β, προτείνεται ένα σύστημα
αντιπλημμυρικών ζωνών από υδρόφιλη βλάστηση. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η
απορρόφηση του νερού από το χώμα μειώνοντας έτσι τον όγκο νερού από τα όμβρια
της πόλης που καταλήγουν στο ρέμα. Σε όλο το μήκος της ρεματιάς στα όριά της
δημιουργείται ένα δίκτυο πεζοδρόμων ή δρόμων ήπιας κυκλοφορίας. Σε αυτή την
πεζοδρομημένη ζώνη, γίνεται χρήση υδατοδιαπερατού δαπέδου, το οποίο συμβάλλει
στην απορρόφηση τμήματος του νερού της βροχής από το έδαφος πριν καταλήξει σε
φρεάτια και από εκεί στο ρέμα. Στη συνέχεια, έχουμε τα
μονοπάτια στα πρανή, τα οποία φροντίζεται πάντα να καταλήγουν σε απολήξεις
δρόμων ώστε να ενισχύεται η αδιάκοπη κίνηση. Η οργανική μορφή των διαδρομών
βοηθάει στο να αποφευχθεί όσο το δυνατόν περισσότερο το ξερίζωμα δέντρων και να
γίνει διατήρηση του ριζικού τους συστήματος. Ακόμα και τα παγκάκια σχεδιάζονται
σαν προέκταση των μονοπατιών. Στο τελευταίο επίπεδο, έχουμε τη διαχείριση της
κοίτης με τη δημιουργία μικρών τεχνητών αυλακιών, τα οποία λειτουργούν σαν
μικρά αναχώματα για το βρόχινο νερό. Επίσης στις νησίδες, που δημιουργούνται
από αυτά τα αυλάκια, φυτεύονται υδρόφιλα φυτά όπως καλάμια ώστε να γίνεται
καλύτερη απορρόφηση του νερού και να μην έχουμε μεγάλες ποσότητες στην κοίτη.
Όσον αφορά τα πρανή χρησιμοποιούνται τρία είδη στήριξης, ανάλογα την περίπτωση,
με γεωπλέγμα και συρματοκιβώτια δύο τύπων. Ο δεύτερος τύπος συρματοκιβωτίων
διαθέτει ξύλινη επιφάνεια για να επιτρέπει την πρόσβαση στην κοίτη κατά τους
θερινούς μήνες. Το γεωπλέγμα ως τρόπος στήριξης δίνει τη δυνατότητα φύτευσης
γεγονός που το ενισχύει περισσότερο, αφού το σύστημα ριζών των φυτών βοηθάει επιπρόσθετα
στη συγκράτηση του χώματος.
Abstract
Τhe subject of
this thesis concerns a stream, located between the regions of Chalandri and
Vrilissia in Athens (Greece). This specific part of the stream is one of the
few remaining uncovered streams in the city and bearing historical significance
in the passage of time. Nevertheless, like the most cases of water canals in
Athens, the stream has been affected by various illegal and or legal
interventions, which consequently disrupted its unique natural character.
Therefore, our proposal attempts to highlight and activate this public space,
challenging the design between the urban and the natural landscape. The purpose
of the project is to accomplish a better water management of the area and also
to attain public access. Thus, we create narratives in a free and, at the same
time, organised environment redirecting this natural habitat in the urban web.
Furthermore, the proposal may be considered as a commentary for the rest of the
streams and rivers in the city.
